ایران کشوری با اقوامی غنی و متنوع است که میزبان گروه‌های مختلفی با سنت‌های فرهنگی و زبان‌های متمایز است.
آذری ها
آذری ها از اصیل ترین نژادهای ایرانی هستند که عمدتا در مناطق شمال غربی کشور سکونت دارند و به زبان آذری صحبت می‌کنند و عادات و رسوم خاص خود را دارند.
بستن نوار قرمز دور کمر عروس و پرتاب کردن سیب توسط داماد به سمت عروس از جمله آداب و رسوم آذری‌ها در مراسم عروسی است .لباس های سنتی زنان آذری بخاطر رنگ‌های شاد، گلدوزی‌های پیچیده و قشنگ و لباس‌های پرچین شناخته می‌شود که مشهورترین آنها «اوزون تومان» است که بانوان آذری می پوشیدند. جامه سنتی مردان و زنان آذری از منطقه به منطقه متفاوت است، اما برخی از عناصر آن مشترک است.
پوشش سنتی مردان آذری معمولاً شامل کُینک: پیراهن بلند و گشاد، چاقشیر: شلوار گشاد، یالیق: جلیقه بدون آستین، باشلیق: کلاه سنتی، کمر: شال پهن که دور کمر بسته می‌شود، است. لباس سنتی زنان آذری معمولاً شامل روسری، لباس بلند و پرچین، یالیق: جلیقه بدون آستین و شال پهن که دور کمر بسته می‌شود، است.
غذاهای آذری ها به خاطر استفاده از مواد اولیه تازه و فصلی، طعم‌های دلچسب و غذاهای متنوع شناخته می‌شود. برخی از غذاهای محبوب عبارتند از:
• پیتی: خورشی که با گوشت گوسفند، نخود و سبزیجات درست می‌شود.
• لاونگی: غذای برنجی با مرغ، ماهی یا سبزیجات، که با ماست و ادویه‌جات پخته می‌شود و مخصوص آذری های شمال اردبیل است.
• کوفته: مخلوطی از گوشت، برنج و سبزیجات.
• باقلوا: شیرینی شیرینی که از لایه‌های خمیر فیلو، آجیل و عسل درست می‌شود.
کُردها:
یکی دیگر از اقوام اصیل ایرانی، کردها هستند. فرهنگ کرد، فرهنگی غنی و متنوع از اقوام آریایی است و دارای زبان، موسیقی و سنت‌های خود است. زبان کردی به سه گویش اصلی تقسیم می‌شود:
• کردی سورانی
• کردی هورامی
• کردی زازاکی
کردی سورانی گویش رایج‌تری در ایران است. موسیقی کردی با استفاده از سازهای سنتی مانند دهل و دف مشخص می‌شود. سنت‌های کردی ریشه عمیقی در خانواده، جامعه و مهمان‌نوازی دارند.
از آداب و رسوم کردها می‌توان به مراسم پیرشالیار که در منطقه اورامانات برگزار می‌شود، اشاره کرد. در این مراسم که بزرگداشت پیر شالیار (ساداتی با کرامات) است، دف‌نوازی، قربانی کردن، دعاگویی و شب‌نشینی انجام می‌شود.
لباس کردی بیشتر به خاطر رنگ‌های شاد، طرح‌های پیچیده و پارچه‌های سنتی شناخته می‌شود. لباس سنتی مردان و زنان کرد از منطقه به منطقه متفاوت است، اما برخی از عناصر آن مشترک است.
آشپزی کردی غنی و متنوع است، که بازتاب جغرافیای متنوع منطقه و تأثیرات فرهنگی آن است. برخی از محبوب‌ترین غذاهای کردی عبارتند از:
• دلمه: برگ انگور که معمولاً با برنج، سبزیجات و ادویه‌جات پر می‌شود.
• کلانه: یک نان محلی و خوشمزه است که با دوغ محلی سرو می‌شود.
• قایرمه: کنگر سوخاری شده است.
لُرها
لُرها دیگر گروه قومی اصیل ایرانی هستند که عمدتا در غرب و جنوب غربی ایران متمرکز هستند. آنها به لری، گویش ایرانی نزدیک به فارسی صحبت می‌کنند. لرها مردمی با افتخار و مهمان نواز با میراث فرهنگی غنی هستند. آنها به حس قوی جامعه و عشق خود به موسیقی، رقص و داستان سرایی شهرت دارند. لرها تاریخچه طولانی کوچ نشینی دارند و فرهنگ آنها عمیقاً با زمین و طبیعت گره خورده است. گل مالی یا خه‌ره مالی یکی از آداب و رسوم لرها در سوگواری است. پیشینه این مراسم به ایران باستان بازمی‌گردد. گل مالیدن به سر و بدن به خصوص در مراسم محرم و عاشورا رایج است.
لباس سنتی قوم لر رنگارنگ است و بازتاب محیط کوهستانی منطقه است. مردان معمولاً یک پیراهن بلند به نام «جومه» و شلوار می پوشند. «سرون» نیز نام چارقدی است که زنان لُر به سر خود می‌بندند. یکی از معروف‌ترین انواع سرون، «گلونی» نام دارد.
غذاهای لری یکی از غذاهای خوشمزه جمعیت اقوام ایرانی است و به شدت تحت تأثیر تولیدات کشاورزی منطقه قرار دارد. برخی از محبوب ترین غذاهای لری عبارتند از:
• شامی لری: شامل گوشت، رب ترش، سبزیجات
• حلیم: فرنی ای از گندم، عدس و گوشت.
• ترخینه: آش معروف لری و پخته شده با گندم و سبزیجات مخصوص و دوغ.
مازندرانی‌ها و گیلکی‌ها
مازندرانی‌ها و گیلکی‌ها دیگر گروه قومی ایرانی هستند که در سواحل شمالی دریای کاسپین سکونت دارند. آنها به ترتیب به زبان‌های مازندرانی و گیلکی صحبت می‌کنند.
لباس زنان گیلک شامل یک روسری (دستمال) و یک لچک (پوشش زیر روسری) است. زنان گیلک همچنین یک پیراهن زیبای رنگارنگ به تن می‌کنند که در گویش تالشی، شسی و در شرق و منطقه تالش، پیرهن و جمه نامیده می‌شود.
غذاهای شمالی نیاز به یک متن مفصل جداگانه دارد و در یک یا چند پاراگراف به تنهایی جا نمی‌شود اما برخی از معروف‌ترین غذاهای شمالی عبارتند از:
• باقالی قاتوق: مخلوطی ساده اما دلچسب از تخم مرغ، لوبیای محلی، سیر و شوید است.
• خورش اناربیج: ترکیبی از رب انار، گوشت چرخ شده و آبغوره و گردو و سبزی مخصوص.
• کاله کباب (بادنجان شکم پر): بادنجان پر شده از مخلوط گوشت قرمز و سیر و سبزیجات مخصوص.
• خورش واویشکا: مخلوطی از گوشت چرخکرده، گوجه، سیر و تخم مرغ و سیب زمینی سرخ شده است.
• خورش ترش واش: مخلوطی از مرغ محلی یا اردک به همراه سبزی ترش واش است.
عرب‌ها
عرب‌های ایرانی عمدتا در استان خوزستان در جنوب غربی متمرکز هستند. آنها به زبان عربی صحبت می‌کنند و دارای تاریخ پرافتخار در دفاع از مرزهای ایران و میراث فرهنگی عربی قوی هستند.
غذای قوم عرب ایران عبارتند از:
• قلیه ماهی: ترکیبی از ماهی خوش طعم جنوب و سبزی مخصوص است.
• فلافل: یک ساندویچ لذیذ از ترکیب نخود، سبزیجات مخصوص و ادویه‌های جنوبی است.
• سمبوسه: ترکیبی از گوشت چرخ شده، سیب زمینی و سبزی و ادویه‌جات مخصوص در پوششی از نان مثلثی سرخ شده.
• کبه: مخلوطی خوش طعم از برنج، گوشت، گردو، پیاز و زعفران است.
زنان عرب ایران معمولا از یک «شیله» که یک روسری سیاه بلند است به همراه چادر مشکی استفاده می‌کنند. مردان عرب نیز، از دشداشه (پیراهنی بلند و سفید رنگ)، چفیه (روسری سفید و مشکی رنگ)، بشت (روپوشی ابریشمی که در فصل سرما بر روی دشداشه می‌پوشند) و عقال (حلقه‌ای سنگین و مشکی رنگ که روی چفیه می‌گذارند) در پوشش خود استفاده می‌کنند.
بلوچ‌ها
بلوچ‌ها، یک گروه قومی ایرانی هستند که در جنوب شرقی ایران زندگی می‌کنند. آنها به بلوچی، زبان هندو-ایرانی صحبت می‌کنند. لباس زنان بلوچ از پیراهنی بلند همراه با شلوار تشکیل شده است که هردو آنها سوزن‌دوزی شده و رنگارنگ هستند. این لباس زیبا با یک روسری حریر بلند نیز همراه است. لباس مردان بلوچ نیز یک پیراهن غالبا سفید یا شیری رنگ بلند با نام «کرته» یا «چارتکه» است.
غذاهای معروف قوم بلوچ عبارتند از :
• کشک زرد (کشک سیستانی): ترکیبی از ادویه زردچوبه بلغور گندم.
• تباهگ: گوشت خشک و برنج
• دوغ پا: خورشی از لپه، پیاز و ادویه که با دوغ پخته می‌شود.
ترکمن‌ها
ترکمن‌ها قومی ایرانی هستند که در شمال شرقی ایران سکونت دارند. آنها به ترکمنی صحبت می‌کنند. شاید به جرات بتوان لباس زنان ترکمن ایران با نام «چاشو» را یکی از زیباترین و شادترین پوشش زنان ایرانی دانست. لباس مردان ترکمن نیز شامل «دون» و «چاکمن» که هردو کمی از کت بلندتر هستند می‌شود. کلاه مردان ترکمن «تلپک» که غالبا از جنس پوست گوسفند است و یکی از معروف‌ترین کلاه‌های اقوام ایرانی است.
از میان غذاهای متنوع مردمان ایرانی، چکدرمه که پلویی شامل برنج، رب گوجه، گوشت گوسفندی چرخ شده و پیاز است، یکی از معروف‌ترین غذاهای قوم ترکمن است.
ایل قشقایی
یکی از ایلات بزرگ و اصیل ایرانی، ایل قشقایی است. قشقایی ها اغلب در استان‌های چهارمحال و بختیاری، فارس و اصفهان ساکنند. ایل قشقایی از دیرباز نقش پررنگی در تاریخ و سیاست این سرزمین ایفا کرده است. قشقایی ها مردمانی دلیر و بی‌باک هستند که در دوره‌های زمانی مختلف در جنگ‌ها و منازعات برای دفاع از ایران در مقابل متجاوزان شرکت می‌کردند.
مردان و زنان قشقایی پوشش سنتی مخصوص خود را دارند. مردان ایل قشقایی شلوارهایی دمپا گشاد با پیراهن‌های بی‌یقه می‌پوشند. همچنین آنها عبایی به نام ارخالق و کلاهی نمدی دارند که از نمادهای این قوم است. زنان قشقایی هم کتی به نام ارخالق دارند. آنها دامن‌های پرچین (شلیته) می‌پوشند و کلاه به سر می‌گذارند. همچنین روی این کلاه‌ها چارقد به سر می‌کنند.
تالش ها
قوم ایرانی تالش در محدوده‌ای از شهرستان رودبار در استان گیلان تا نزدیکی باکو پایتخت جمهوری آذربایجان زندگی می‌کنند. آنها بازماندگان قوم کادوس هستند که به زبان تالشی (یکی از زبان‌های کاسپین) صحبت می‌کنند. تالش ها هم شیعه و هم سنی مذهب‌اند. آنها از دیرباز با قوم گیلک همسایه بودند و بین‌شان شباهت‌های فرهنگی و زبانی فراوانی دیده می‌شود. منطقه شمالی تالش در زمان فتحعلی شاه قاجار بر اساس قراردادهای ننگین گلستان و ترکمنچای از ایران جدا شد.
لک ها
قوم لک یکی از اصیل‌ترین مردمان ایرانی‌تبارند. آنها ساکن استان‌های غربی مانند لرستان، کرمانشاه، ایلام و همدان هستند و به زبان لکی صحبت می‌کنند.
زبان لکی با برخی از شاخه‌های زبان کردی مانند کرمانجی و هورامی شباهت‌هایی فراوان دارد، به همین علت بسیاری آنها را کردتبار می‌دانند. برخی دیگر معتقدند لک ها را از بازماندگان قوم سکا هستند.
تات ها
قوم ایرانی تات که از بازماندگان مادها هستند، به طور پراکنده در استان‌های خراسان شمالی، مرکزی، البرز، قزوین، اردبیل و زنجان ساکنند. علاوه بر ایران، تات ها ساکن جمهوری آذربایجان نیز هستند.
زبان تاتی که گویش‌های مختلفی دارد از زبان‌های شمال غربی ایرانی است و با تالشی و کردی شباهت‌هایی دارد.
گرجی ها
گرجی های ایران یکی از اقوام ساکن این کشور هستند که اجدادشان در دوره ای که قفقاز بخشی از ایران بود، به مرکز ایران از جمله اصفهان کوچ کرده اند. مهاجرت گرجی ها به ایران از دوران صفویه آغاز شد. گرجی های ایران اغلب در فریدن استان اصفهان ساکنند اما تعدادی نیز در استان‌های گیلان، مازندران و خراسان زندگی می‌کنند.
ارمنی ها
ارامنه یکی از اقلیت‌های قومی و مذهبی مهم ایران هستند. آنها یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین گروه‌های مسیحی هستند و تاثیر بسزایی بر فرهنگ، اقتصاد، و تاریخ ایران داشته‌اند. ارمنستان همیشه بخش مهمی از امپراتوری‌های باستانی ایران بوده و جنگ‌هایی بر سر تصاحبش بین ایران و روم در گرفته است.
در دوران صفوی، ارمنی‌ها به دلایل سیاسی و اقتصادی به مناطق مختلف ایران مهاجرت کردند. همچنین شاه عباس اول هم عده‌ای از آنان را به داخل ایران کوچاند. ارمنی‌ها در مناطق مختلفی از ایران مانند اصفهان، تهران، تبریز، خوزستان و فارس ساکن هستند. ارمنی ها در تمام مدت سکونت خود در ایران، فرهنگ غنی خود را حفظ کرده و به صورت‌های مختلف بر تاریخ و جامعه ایرانی تاثیر گذاشته‌اند.
آشوری ها
آشوری ها یکی دیگر از اقلیت‌های قومی و مذهبی ایران هستند که مسیحی مذهب اند. آشوریان در واقع یکی از اقوام باستانی بین‌النهرین به شمار می‌روند که امپراتوری بزرگ آشور را بنا نهادند. امپراتوری آشور در اوج قدرت خود (حدود قرن هفتم پیش از میلاد) قلمرو وسیعی را از مدیترانه تا فلات ایران تحت کنترل داشت و نقش مهمی در تاریخ سیاسی و فرهنگی جهان باستان ایفا کرد. آنها به زبان آشوری (یا سریانی) که یکی از زبان‌های سامی است صحبت می‌کنند و فرهنگ و آداب و رسوم مخصوص خود را دارد.
مندائی ها
مندائیان یا صابئین یکی از قدیمی‌ترین و کوچک‌ترین اقلیت‌های دینی جهان با ریشه‌هایی از دوران پیش از اسلام هستند که در ایران و عراق زندگی می‌کنند. مندائی ها پیرو پیامبرانی چون آدم، نوح و یحیی تعمید دهنده هستند. تعمید و غسل کردن جایگاه ویژه‌ای در مذهب‌شان دارد؛ به همین دلیل در کنار رودهای دجله، فرات، کارون و کرخه ساکنند. این گروه مذهبی به زبان آرامی صحبت می‌کنند و به‌عنوان یک جامعه کوچک اما با فرهنگی غنی و سنت‌های منحصر به فرد، همچنان به حفظ آیین‌های مذهبی و زندگی در کنار رودخانه‌ها به عنوان بخش مهمی از هویت خود ادامه می‌دهند.
قزاق ها
قزاق های ایران در اوایل قرن بیستم و به دنبال فشارهای استالین از قزاقستان کنونی (شوروی آن زمان) گریخته و به تدریج وارد استان گلستان ایران شدند. آنها در کنار عشایر ترکمن و یا در شهرهای گرگان، گنبد کاووس و بندر ترکمن در محلاتی که به نام «قزاق محله» مشهور است ساکنند. قزاق های ایران به زبان قزاقی صحبت می‌کنند. آنها با وجود آمیختگی در ایران، فرهنگ و لباس‌های سنتی خود را حفظ کرده‌اند.
