گرچه سیاست ترک گرایی حاکم بر جمهوری آذربایجان موجب شده است که تنوع قومی و زبانی موجود در این کشور به شدت آسیب ببیند و برخی از زبان ها و اقوام تا حد اضمحلال کامل پیش برده شده اند، اما هنوز می توان جمهوری آذربایجان را نمونه ای منحصر به فرد از تنوع و رنگارنگی اقوام و زبان ها دانست و برای حفظ این تنوع خدادادی تلاش کرد.
در جمهوری آذربایجان بطور کاملا متناقضی در کنار سیاست ترک
گرایی افراطی ، سیاست تظاهر به چندفرهنگ گرایی نیز اجرا می شود تا این کشور را از
لحاظ تنوع قومی و فرهنگی غنی و نظام حاکم را دارای تساهل و تحمل وانمود سازد. از
این رو، در سایت رسمی "مرکز چندفرهنگ گرایی جمهوری آذربایجان" با تحریف
و کاهش آمار و ارقام قومیت هایی نظیر تالش ها و کردها و لزگی ها که ممکن است به
لحاظ سیاسی توان رقابت با طایفه های ترک گرای حاکم بر جمهوری آذربایجان را داشته باشند،
تنوع و رنگارنگی قومی زیادی برای جمهوری آذربایجان ترسیم شده است. در این منبع در
خصوص تنوع قومی – زبانی جمهوری آذربایجان آمده است: "اگرچه زبان های مردمی که در حال حاضر
در قلمرو جمهوری آذربایجان ساکن هستند، عمدتاً به چهار خانواده زبانی بزرگ - ترکی،
قفقازی شمالی، هند و اروپایی و کارتوِلی تعلق دارند، اما سیطره وضعیت قومی زبانی معاصر
در این کشور متعلق به زبان آذربایجانی ( یا زبان باکویی که در واقع زبان آذری
دگردیسی شده ای است که با تزریق کلمات روسی و رومی و ترویج لهجه شبه استانبولی،
متمایز شده) است. بنابراین اکثریت جمعیت جمهوری آذربایجان به این زبان صحبت می
کنند.
ترکیب زبانهای قفقاز شمالی در جمهوری آذربایجان با زبانهای
لزگی، آوار، ساخور، اودی، خینالیق، بودوگ و گریزی نشان داده می‌شوند. این زبان ها
عمدتاً در مناطق شمال شرقی کشور رواج دارند. زبان لزگی از نظر تعداد گویشوران در
قلمرو آذربایجان در بین زبان های قفقاز شمالی رایج ترین زبان است. زبان لزگی متعلق
به زیر گروه لزگی از گروه داغستان از خانواده زبان های شمال قفقاز است. زبان اودی نیز
به زیرگروه لزگی از خانواده زبان های قفقاز شمالی تعلق دارد.
ساخورها در قلمروهای
3 منطقه - گاخ (روستاهای قم و ساریباش)، زاگاتالا (روستاهای ینی سواگیل، گزباره، روستاهای
کاچ و مختار) و ناحیه بالاکن ساکن شدند.
«گروه شاهداغ» شامل زبانهای خینالیقی، بودوگ و گریزی که در
شمال شرقی جمهوری آذربایجان گسترده شده‌اند، به زیرگروه لزگی از گروه زبان داغستانی
تعلق دارند. ساکنان روستایی به نام خینالیق در منطقه قوبا نیز به زبان خینالیقی
صحبت می کنند. بودوگ ها در روستاهای بودوگ، بودوگ جنوبی و دلی گایا از ناحیه قوبا
و گریزها نیز در روستاهای آلیک، جک و هاپوت همان منطقه زندگی می کنند.
زبان آوار سخنورانش عمدتاً در قلمرو مناطق زاگاتالا و بالاکن
پراکنده شده است.
زبانهای گروه ایرانی خانواده زبانهای هند و اروپایی در جمهوری
آذربایجان با زبانهای تات، تالشی و کردی نشان داده می‌شوند. (که متاسفانه این هر
سه زبان مهم بر اثر سیاست ترک گرایی حاکم بر جمهوری آذربایجان تا مرز نابودی و
اضمحلال برده شده اند.)
زبان تات به زیرگروه جنوب غربی زبانهای ایرانی تعلق دارد. این
زبان عمدتاً در چندین روستای شبه جزیره آبشرون و همچنین در قلمرو مناطق خیزی، سیه زن،
دوه چی و قوبا رواج دارد. ( روستاهای زیادی در اطراف باکو هنوز هم مشهور به تات
زبان بودن هستند که زبان تاتی در آن ها به فراموشی سپرده شده و از بین رفته است.)
تات ها بر اساس وابستگی مذهبی به سه گروه تقسیم می شوند: تات های مسلمان، تات های مسیحی ، تات های یهودی یا یهودیان کوهستانی. زبان تالشی از زیرگروه شمال غربی زبانهای ایرانی است. این زبان در جنوب شرقی جمهوری آذربایجان - در مناطق لنکران، آستارا، لریک و ماسالی رواج دارد. زبان کردی از زیر گروه غربی زبانهای ایرانی است. زبان کردی در قلمرو لاچین، قبادلی، کلبجر رواج داشت زبان کردی نیز براثر سیاست ترک گرایی حاکم و نیز مناقشه طولانی مدت قراباغ در این مناطق و سایر مناطق جمهوری آذربایجان بطور کامل به فراموشی سپرده شده است.
خانواده زبان های هند و اروپایی نیز در جمهوری آذربایجان با
زبان های روسی و ارمنی نشان داده می شود. زبان روسی متعلق به زیر گروه اسلاوی شمالی از گروه
اسلاو از خانواده زبان های هند و اروپایی است. گویشوران زبان روسی عمدتاً در شهرها
و بخصوص در باکو ساکن شدند. زبان ارمنی در چندین
ناحیه از بخش کوهستانی قراباغ رواج دارد. ( با توجه به اخراج دستجمعی ارامنه از قراباغ کوهستانی در نتیجه
حمله ارتش جمهوری آذربایجان در سپتامبر 2023، زبان ارمنی نیز در این منطقه دیگر
رواج ندارد) خانواده زبان کارتوِلی در جمهوری آذربایجان با زبان گرجی نشان داده می
شود. گویشوران این زبان اینگیلوی های مسیحی و مسلمان هستند. آنها عمدتاً در مناطق
گاخ، زاگاتالا و بالاکن ساکن شدند.»
مرکز چندفرهنگ گرایی جمهوری آذربایجان در خصوص ترکیب قومی
این کشور با تحمیل هویت قومی برساخته ترکی بر سایر هویت های قومی در جمهوری
آذربایجان افزوده است: « به غیر از آذربایجانی ها، تعدادی از ملل کوچک و اقلیت های
قومی نیز در این جمهوری ساکن شده اند. اینها عبارتند از تاتها، تالشها، کردها، یهودیان
کوهستانی متعلق به گروه زبانهای ایرانی از خانواده زبانهای هند و اروپایی، لزگیها،
آوارها، اودیها، ساخورها. جدای از آن، روس هایی که در دهه 30 قرن نوزدهم به جمهوری
آذربایجان آمدند و در گروه زبان های اسلاوی شرقی قرار می گیرند و همچنین ترک های آهیسکا
از دهه 50 و 60 قرن گذشته در آنجا ساکن شدند.
بر اساس نتایج سرشماری انجام شده از 13 تا 22 آوریل 2009،
تالشی ها 112 هزار نفر در قلمرو جمهوری را تشکیل می دهند (کاهش عمدی شدید در اعلام
آمار جمعیتی تالشان جمهوری آذربایجان که از سیاست های قومی مهم نظام حاکم بر
جمهوری آذربایجان است) که در منطقه جنوب جمهوری - منطقه آستارا، لنکران، ماسالی و
لریک زندگی می کنند. تالش ها از نظر دینی مسلمان هستند. (تالشان جمهوری آذربایجان
شیعیان دوازده امامی بسیار پایبند به تعالیم شیعی و مکتب عاشورایی هستند). شغل سنتی
آنها کشاورزی و دامداری است. در گذشته یکی از زمینه های اصلی فعالیت اقتصادی تالش
ها برنجکاری بود.
تات ها (25.2 هزار نفر براساس سرشماری 2009). آنها عمدتاً
در نواحی دوه چی، قوبا، اسماعیلی و شماخی ساکن شدند. از نظر دینی مسلمان هستند. به
گفته محققانی از قبیل عباسقلی آقا باکیخانف، اجداد تات ها توسط پادشاهان ساسانی در
قرن چهارم تا ششم به آران منتقل شده اند. شغل سنتی تات ها کشاورزی و باغداری است.
هنر قالی بافی در میان تات ها گسترده است.
یهودیان (9.1 هزار نفر براساس سرشماری رسمی 2009): یهودیان
کوهستانی ساکن جمهوری آذربایجان در "قصبه سرخ" در ناحیه قوبا، در مرکز
ناحیه اوغوز و در باکو ساکن شدند. "قصبه سرخ" بزرگترین سکونتگاهی است که
یهودیان کوهستانی در آن به طور فشرده زندگی می کنند. در سرشماری جمعیت که در سال
1999 در آذربایجان انجام شد، آنها در فهرست یهودیان اروپا (اشکنازی) قرار گرفتند!
( اعتراف ناخواسته به دستکاری عمدی در گزارش دهی آمار و منسوبیت اقوام از جمله یهودیان در جمهوری آذربایجان). شغل
سنتی یهودیان کوهستانی کشاورزی، تجارت کوچک، بافندگی و صنایع دستی بود. مهاجرت یهودیان
اروپایی به بادکوبه و آران از روسیه، اوکراین، بلاروس و لهستان در آغاز قرن نوزدهم
آغاز شد. از دهه 70 قرن نوزدهم به دلیل توسعه صنعت نفت، مهاجرت آنها به باکو رو به
افزایش است. اکثر یهودیان اروپایی در شهرها (به ویژه در باکو) ساکن شدند. بیشتر لزگی ها (180.3 هزار نفر بر اساس سرشماری
2009) در ناحیه گوسار جمهوری زندگی می کنند. همچنین روستاهای لزگی در مناطق قوبا،
خاچماز، اسماعیلی و قبله وجود دارد. به گفته کارشناسان، اجداد لزگین ها، قبایل کهن
آلبانیایی باستانی بوده اند. از نظر دینی مسلمان هستند. شغل سنتی آنها کشاورزی،
دامداری و صنایع دستی (بافندگی، به ویژه قالی، قلع‌سازی، نمدسازی و...) است.
ساخورها (12.3 هزار نفر براساس سرشماری 2009) در نواحی زاگاتالا، گاخ و بالاکن ساکن شدند. شغل سنتی
آنها دامداری و کشاورزی است.
اولین گروه بزرگ ترکان آهیسکا (38 هزار نفر، 2009) در سال
1958 به این منطقه آمدند. ترک های آهیسکایی از گرجستان در سال 1944از وطن خود به آسیای مرکزی و قزاقستان تبعید شده
بودند. پس از درگیری های فرغانه در سال 1989 دومین مهاجرت ترکان آهیسکایی به جمهوری
آذربایجان آغاز شد. شغل سنتی آنها باغداری و کشاورزی است. در مناطق ساعتلی، صابرآباد
و بیلقان عمدتاً به کشت پنبه می پردازند.
براساس سرشماری سال 1999 حدود 120 هزار ارمنی در قراباغ
زندگی می کنند. (در سال 2023 براثر حمله ارتش جمهوری آذربایجان و پاکسازی قومی، ارامنه بطور دستجمعی مجبور به ارمنستان شدند). زبان
ارمنی از خانواده زبان های هند و اروپایی است.
بر اساس نتایج سرشماری سال 2009، مشخص شده است که 25200
تاتار و 21500 اوکراینی نیز در جمهوری آذربایجان زندگی می کنند.
منبع: سایت مرکز چندفرهنگ گرایی جمهوری آذربایجان