ریشه اقلیت قومی روما، هندواروپایی است که اکنون بیشترشان در اروپا زندگی می کنند و در دوره حاضر می توان گفت که این مردمان یکی از بزرگترین اقلیت های قومی در اروپا هستند، اما در کشورهای غیراروپایی از جمله در ایران نیز اقلیت های روما یا کولی زندگی می کنند.
درباره معنای اسم این اقلیت، گفته می شود که روما به معنی مردان یا شوهران است. در اروپا از نام تحقیرآمیز جیپسی برای معرفی این اقلیت استفاده می شود. رواج یافتن این نام تحقیرآمیز اروپایی برای روماها ناشی از این بوده است که اروپایی ها فکر می کردند این جوامع دوره گرد از مصر آمده اند و به همین خاطر به آنها جیپسی یعنی مصری می گفتند. البته اکنون اغلب تلاش می شود که از این نام تحقیرآمیز برای روماها استفاده نشود. زیرا، جنبه تبعیض و تحقیر نژادی دارد. برای از بین بردن این ویژگی تحقیرآمیز ، گروه خوانندگانی که خودش را گروه "جیپسی کینگز" نامیده است، تلاش کرد که این تابو در هم شکسته شود و اسم خود را "جیپسی کینگز" یا "پادشاهان کولی" گذاشت. اعضای این گروه موسیقی که اصالتا روما هستند، در فرانسه زندگی می کنند، ولی بیشتر به زبان اسپانیایی آواز می خونند. یعنی خود را متعلق به یک سرزمین نمی دانند.
روماها اصالتا از آسیای جنوبی یعنی شمال و مرکز هند و احتمالاً منطقه ی راجستان و سند هستند. شواهد زبانی و ژنتیکی نشان می دهد که اجدادشان در این منطقه زندگی می کردند از آنجا به ایران و سپس به سمت اروپا مهاجرت کرده اند. زبان روماها هم یک زبان هندو اروپایی است که ریشه در زبان سانسکریت دارد و همزمان با هندی و اردو یک ریشه‌ی مشترک دارد. این واقعیت نشان می دهد که روماها از هند مهاجرت کرده اند. تحقیقات ژنتیکی هم نشان می‌دهد که روماها یک جمعیت واحد هندی بودند که بعدا شاخه شاخه شده اند؛ حدود نیمی از مردهای روماها یک نوع کروموزوم Y دارند که فقط در شمال غرب هند وجود دارد و یک جهش ژنتیکی خاص هم درون آنها دیده شده است که باعث اختلال عصبی عضلانی می‌شود و این اختلال عصبی عضلانی فقط در افرادی که اجدادشان هندی بوده است، به وجود می آید و اکنون در روماها هم این پدیده ژنتیکی دیده می شود.
علت مهاجرت روماها از هند چه بوده است؟ شواهد نشان می دهد که مردم روما برای زندگی بهتر و فرار از مشکلات و سختی از محل اصلی زندگی خود مهاجرت کرده اند. شرایط سخت اقتصادی، جنگ‌ها و تعبیض‌ها و احتمالا نظام کاستی در هند باعث شده که این مردمان از هند به مناطق اطرافش مهاجرت کنند و به سمت غرب هند و نهایتا ایران و اروپا مهاجرت کنند. البته روایات افسانه گونه‌ی دیگری هم درباره علت آمدن روماها به ایران وجود دارد. گفته می شود که مهاجرت روماها از حدود قرن پنجم میلادی شروع شده است و این مهاجرت حالت مرحله به مرحله داشته است. روماها ابتدا به ایران مهاجرت کردند و در حدود قرن ششم به ارمنستان رفتند و در قرن هشتم از طریق آناتولی یا ترکیه کنونی به یونان و بالکان وارد شدند. ورود روماها به بالکان بین قرن نهم تا دوازدهم میلادی روی داده است. این خط مهاجرت روماها از بررسی زبان روماها استنباط و استنتاج شده است. زیرا زبان روماها هنوز ردپای فارسی ، ارمنی ویونانی را در خود دارد و این نشان می دهد که روماها مدت طولانی در این مناطق توقف داشته اند و بعد از بالکان مهاجرتشان ادامه یافته و از قرن چهاردهم به کشورهای آلمان، فرانسه، ایتالیا، اسپانیا و پرتغال رسیده اند. این مردمان معمولا در گروه های کوچک چهل تا دویست نفری کوچ می کردند و همیشه از این ویژگی برخوردار بودند که هیچ وقت خودشان را به یک سرزمین محدود نمی کردند و هویت آنها با آزادی گره خورده است.
جمعیت و تعداد دقیق مردم رومایی در اروپا هنوز کاملا مشخص نیست. بعضا جمعیت روماها بین ۴ تا ۱۰ میلیون نفر تخمین زده می شود که تقریبا معادل جمعیت یک کشور متوسط اروپایی است. گفته می شود که در اتحادیه اروپا حدود ۶ میلیون نفر روما زندگی می‌کنند و بیشترشان هم در بالکان و اروپای مرکزی ، یعنی کشورهایی مثل رومانی، بلغارستان، مقدونیه شمالی و اسلواکی متمرکزند، اما این جوامع حتی در ایرلند نیز وجود دارند و سازمان های اروپایی معمولا تعهد خود به اجرای حقوق اقلیت های قومی و ملی را با پیگیری حقوق روماها به نمایش می گذارند.
روماها یا کولی ها در ایران نیز زندگی می کنند. در ایران وقتی نام این جمعیت های کوچ رو شنیده می شود، گروه های جمعیتی دوره‌گرد و فالگیر یا نوازنده به ذهن متبادر می شود که در اکثر مناطق ایران دیده می شوند. در برخی جاهای ایران به آنها کولی یا لولی یا غربتی یا قرشمال گفته می شود. در آذربایجان به این جوامع کوچ رو، قاراچی و در لرستان به آنها کاوولی و در کردستان به آنها سوزومانی گفته می شود که اکثر این نام ها اشاره به نوع فعالیت آنها یعنی موسیقی و نمایش و فالگیری و کارهای دستی دارد. اما، این گروه ها از نام هایی مثل غربتی و قرشمال که امروزه مانند نام جیپسی در اروپا معنای ناخوشایندی دارد، رویگردان هستند. زیرا، این نامهای تحقیرآمیز موجب قضاوت اشتباه درباره آنها می شود.
زبان روماهایی که در ایران حضور دارند، رمزی نام دارد. زیرا، این زبان واقعا هم به نوعی دارای رمزهایی است که فقط خود مردمانش متوجه آن می شوند. این زبان ترکیبی از چند تا زبان مختلف از جمله هندی و فارسی و زبان های محلی رایج در ایران مثل کردی و ترکی است. یکی از مهمترین ویژگی های کولی های ایران موسیقی آنهاست. آنان نوازنده های ماهری هستند و با ساز و آواز اوقات شادی را برای مردم ایران فراهم می کنند. تحت تاثیر فرهنگ ایرانی، کارهای دستی و حرفه های سنتی کولی های ایران از جمله قالیبافی و ساخت ابزارآلات فلزی و چوبی زیبا و.... نیز از ویژگی های مهم آنها در ایران است. درباره علت مهاجرت این نوازندگان و خوانندگان شادی بخش به ایران نیز روایت های تاریخی مختلفی گفته شده است. از جمله گفته شده است که بهرام گور از پادشاهان ایرانی به علت گران بودن دستمزد خوانندگان و رامشگران در ایران قدیم، برای اینکه کسی در ایران از موسیقی محروم نباشد، چند هزار نفر رامشگر و خنیاگر را از هند به ایران آورد که در منابع مختلف آمار مختلفی برای آنها ذکر شده است. در افسانه ها و روایت های تاریخی گفته شده است که بهرام گور به هر یک از آنها گندم و گاو و الاغ رایگان داد تا کشاورزی کنند و در مقابلش مردم را به رایگان شاد کنند، ولی بعضی از این افراد اهل کار در مزرعه نبودند و گندم ها و گاوها را فروختند و فقط الاغ ها را برای سواری گرفتن، نگه داشتند و به همین علت بهرام گور دستور داد آنها بار و لوازم خود را بر پشت الاغ ها ببندند و ساز به دست بگیرند و در ایران دوره گردی کنند و مردم را شاد کنند و در ازای خوشحال کردن مردم پول بگیرند. در دوران معاصر هم سفرنامه نویسان زیادی راجع به این اقلیت نوشته اند که در بسیاری از مناطق ایران با مردم بومی درآمیخته اند و شیوه زندگی شان تغییر کرده است، اما هنوز گروهای کوچ رو کولی در مناطق مختلف ایران را می توان مشاهده کرد که این سبک زندگی را حفظ کرده اند.