ملت تاریخی و واحد ایران که متشکل از اقوام مختلف است و سایر مللی که در گذشته جزئی از ایران بودند، براساس سنت هزاران ساله خود برای برگزاری عید باستانی و جذاب نوروز آماده می شوند.
اقوام مختلف ایرانی علاوه بر سنت های مشترک نوروزی، هریک دارای آداب و رسوم ویژه خود نیز برای عید نوروز هستند.
در میان تمامی قومیت های ایران و خارج از ایران کنونی، نوروز دارای آداب مشترکی همچون سنت خانه تکانی، دید و بازدید عیدانه، دادن و گرفتن عیدی، چیدن سفره هفت سین و ... است.
اما، نوروز باستانی برای هرکدام از قومیت¬ ها و ملیت¬ های ایرانی به شیوه¬ ای خاص و منحصر به آن قومیت برگزار می¬شود و رسوم اقوام ایرانی در عید نوروز به حدی جذاب است که گردشگران خارجی و بخصوص اروپایی و آمریکایی را برای مشاهده این سنت های نوروزی به ایران می کشاند.
آیین تکم گردانی:
آیین تکم¬چی و تکم، یکی از جذاب¬ترین رسوم قوم آذری در عید نوروز بوده که از اهمیت خاصی در میان این قوم برخوردار است. تکم در واقع عروسکی چوبی است به شکل بز که به دست عروسک¬ گردان آن یا همان تکم¬چی، عروسک گردانی شده و همزمان تکمچی نواها و تصنیف های نوروزی را به صورت شعر خوانی به زبان می¬آورد. در واقع تکم¬چی با خواندن این آوازها، آمدن نوروز را نوید می¬دهد و در مقابل، از مردم عیدی می گیرد. یکی دیگر از رسوم اقوام ایرانی در عید نوروز که در میان قوم آذری زبان به خصوص ساکنین آذربایجان های شرقی و غربی رواج دارد، آیین گستردن سفره خوراکی است. در این سفره، که به منظور پذیرایی از مهمانان پهن می ¬شود، در کنار سفره هفت انواع و اقسام تنقلات و خشکبار و انواع شیرینی و… نیز قرار داده می¬شود. هدیه دادن به نوعروس و دامادها از طرف خانواده عروس نیز یکی دیگر از رسوم اقوام ایرانی در عید نوروز مربوط به این قوم اصیل ایرانی به شمار می¬رود.
لیکو خوانی:
لیکو شاخص ترین مقام موسیقی در بلوچستان است و بلوچ ها لیکوخوانی ویژه آمدن بهار و نوروز را در ایام عید نوروز در حال و هوایی شاداب اجرا می کنند. قوم بلوچ در ایران، به مناسبت فرا رسیدن عید نوروز، جشن بهارگاهی را برپا می کنند. سرمه سرایی از دیگر آداب نوروزی بلوچ ها در ایران است. در این مراسم زنان قوم بلوچ، سنگ سرمه را بر روی سنگ دیگری می ساییدند و سرمه حاصله را به عنوان عیدی در نوروز به دختران هدیه میدهند. “گدام لدیی” یا “هلک لدیی” به معنای جابجایی، یکی دیگر از آداب و رسوم اقوام ایرانی در عید نوروز در میان قوم بلوچ می باشد؛ در این مراسم سیاه چادرها را از منطقه قشلاقی جمع کرده و با سرودهای محلی که در وصف فصل بهار سرود شده و شعرهای مخصوص لیکوخوانی، به سمت ییلاق حرکت میکنند. همچنین عیدی دادن نهال های خرما از طرف بزرگترهای قوم و قبیله به کوچکترها و کاشت این نهال ها در روز اول نوروز نیز یکی دیگر از رسوم مردم خون گرم و اصیل قوم بلوچ به شمار می‌رود.
کوسه گردی یا میر نوروزی
کوسه گردی یا همان میر نوروزی، یکی از مهم¬ترین آیین¬ هایی است که به مناسبت فرا رسیدن عید نوروز توسط مردمان غرب کشور، علی الخصوص قوم کرد، برگزار می¬ گردد؛ در این مراسم که در واقع اجرای یک نوع نمایشنامه کمدی است، برخی از اهالی ماسک ¬های خنده دار بر چهره زده و در دسته هایی، در حالی که شعر می¬ خوانند کوسه و عروسش را بدرقه می¬ کنند و کوسه با سخنانی طنز شادابی را به سایرین هدیه می دهد. آن¬ها به یک به یک خانه¬ ها سر زده و با پیام اینکه زمستان به پایان رسیده است انعام می -گیرند. این آیین از قدمتی بسیار طولانی برخوردار بوده است. برخی معتقدند حاجی فیروز که در اغلب نقاط ایران در ایام نوروز دیده می شود نیز نسخه جدیدتر کوسه گردی می¬ باشد. کوسه گردی را می¬ توان یکی از جذاب¬ترین رسوم اقوام ایرانی در عید نوروز عنوان کرد. در برخی از مناطق کردنشین ایران ، از دیگر رسوم نوروزی این است که زنان به منظور دفع آسیب از کودکان خود و جلوگیری از انتقال بلاها به سال پیش رو، دسته¬ ای از موهای فرزندان خود را در شب چهارشنبه سوری بریده و دور می ¬ریزند. نوروز خوانی که در واقع خواندن نوروزنامه به صورت نقالی است نیز یکی دیگر از رسوم اقوام ایرانی در عید نوروز در مناطق کرد نشین به شمار می¬ رود.”هه¬ته¬ری، مه¬ته¬ری” نیز آیینی است که در این مناطق در اولین روز نوروز توسط کودکان برپا می¬ شود؛ در این رسم، کودکان با پایین انداختن شال خود از پشت بام، از دیگران تقاضای عیدی و هدیه می¬ کنند.
"شب الفه" یا شو الفه
در میان قوم لر از دیرباز هر ساله یک روز قبل از عید باستانی نوروز، آئینی نیک و محترمانه برگزار می‌شود که شو الفه نام دارد. مراسم شب الفه(شو الفه) با پختن و نذر خوراکی‌هایی مانند حلوا، شیربرنج، خرما، میوه و شیرینی پاس داشته می‌شود. در بعضی منابع آمده که واژه الفه از "الف" گرفته شده و در ادبیات صوفیانه ذات احدیت خداوند است. زاگرس‌نشینان بر این باورند که ارواح از دست رفته‌شان انتظاراتی دارند و بازماندگان نباید آنها را فراموش کنند. این آیین در ایجاد الفت و مهربانی و رفع کدورت‌ها هم تاثیر فراوانی دارد و سبب افزایش مودت بین زنده‌ها می‌شود. در واقع این رسم در سرتاسر ایران در آخرین جمعه سال، با حضور بر سر مزار عزیزان از دست رفته، برگزار می¬شود. اما، شو الفه لرها فراتر از حضور و فاتحه خوانی بر سر مزار اموات است و در این روز کوچ نشینان این مناطق نیز به مناسبت فرا رسیدن سال جدید، کوچ خود را به سمت مناطق ییلاقی آغاز می¬کنند.
گل عروس یا عروس گولی
گیلک ها در شمال ایران در استان سرسبز گیلان سکونت با آداب و رسوم خاصی به پیشواز سال جدید و عید نوروز می¬روند که یکی از این رسوم، رسم گل عروس یا عروس گولی است. این مراسم در واقع نوعی نمایش شادی بخش است که نازخانم، پیربابو و غول به عنوان شخصیت¬ های اصلی در آن ایفای نقش می¬کنند؛ نمایشنامه این نمایش حول دعوای بین پیربابو، نماد فصل بهار و سرزندگی و غول، نماد فصل زمستان و سیاهی، بر سر نازخانم می¬چرخد که نهایتا منجر به نبرد این دو شخصیت می¬شود. شروع این نمایش معمولا از نیمه دوم اسفند ماه آغاز شده و گروه نمایش خانه به خانه و روستا به روستا را گشته و نمایش را در ازای دریافت هدایای نقدی و غیر نقدی به اجرا در می¬آورند.
منجوق آتدی
«منجوق آتدی» در واقع نوعی بازی مخصوص دختران ترکمن در عید نوروز می¬باشد؛ در این سرگرمی دختران گرد یکدیگر جمع شده و هرکدام منجوقی را با نیت خود درون ظرفی پر از آب می¬اندازند، سپس یکی از دخترها با در دست گرفتن ظرف حاوی مهره ¬ها و آب در حالی که بیتی شعر را می¬خواند و مهره ¬ها را هم می¬زند، اطراف دوستان خود می چرخد و بطور اتفاقی مهره¬ ای را از ظرف آب بیرون می¬کشد؛ مهره متعلق به هرکدام از دختران بود، بیت شعر برای او در نظر گرفته می¬¬شود. از دیگر رسوم اقوام ایرانی در عید نوروز مخصوص قوم ترکمن، می‌توان به قولپاق اشاره کرد؛ قولپاق در واقع به معنای تراشیدن موی پسران است به طوری که بخش¬ هایی از پشت سر، روی گوش و دوطرف سر را باقی می¬گذارند؛ این رسم در آخرین چهارشنبه سال اجرا می¬شود. همچنین رفتن به صحرا و نظاره کردن چشمه ¬های آب روان نیز در چهارشنبه پایان سال از دیرباز در قوم ترکمن خوش یمن بوده است، در این رسم، هنگام بازگشت از صحرا هفت سنگریزه را به نیت دفع بلاها به طرفین مختلف (به غیر از سمت قبله) پرتاب می کنند.
¬ هفت میم بوشهری
بوشهری ها در جنوب ایران زمین، در کنار سفره هفت سینی که در تمامی خانه¬ های ایرانی به مناسبت فرا رسیدن سال نو گسترده می¬شود، سفره هفت میم را نیز پهن می¬کنند؛ سفره هفت میم در واقع متشکل است از مربا، مرغ، میوه، میگو، ماهی مسقطی و ماست که به منظور افزایش برکت و رزق و روزی ساکنان حاشیه دریا گسترده می¬شود.
حنابندان
قوم لک با حنا بستن کف دست زنان و دختران و کاکل قوچ ها، در عید نوروز خود را برای بهار و آمدن گرما به زندگی آماده می کنند. آمدن بچه ¬ای معصوم و یا فردی نورانی و پاک به عنوان اولین مهمان، اولین دعایی است در لحظه تحویل سال، بر ذهن و زبان قوم لک جاری است؛ چراکه قوم غیور و خونگرم لک زبان بر این باورند که آمدن اینچنین افرادی، موجب سرازیر شدن خیر و برکت و دور ماندن غم و اندوه و اتفاقات ناگوار از منزل آنان خواهد شد.
قاشق زنی و کوزه شکنی
در میان مازندرانی ها، قاشق زنی، نوروز ماه، مراسم تولد نوزاد و جشن عروسی مازندرانی و همچنین نوروز خوانی و شگون‌آو‌ری (سال‌مج یا مارمه) از جمله مشهورترین آداب و رسوم مازندران در ایام عید نوروز است. برخی از سنت‌های دیار طبرستان، ریشه در تقویم طبری دارد. آداب و رسوم مازندران همچون سایر مناطق ایران، برگرفته از فرهنگ بومی این منطقه است؛ فرهنگی که شادی نقش‌برجسته‌ای در آن ایفا می‌کند و از این‌رو، جشن‌های بسیاری به مناسبت‌های مختلف در این دیار وجود دارد. کوزه شکنی از دیگر آیین‌های ملی مرسوم در گذشته بوده است که هنوز در مناطقی از کشور چون استان مازندران برگزار می‌شود. گذشتگان هدف از این سنت را رونق کسب و کار و داشتن سالی پر از رزق و روزی عنوان می‌کردند. این آیین کهن در بهمن ماه سال ۱۳۹۱ خورشیدی در فهرست میراث ناملموس ایران به ثبت رسید.
سمنوپزون
اصفهانی ها با رسم سمنوپزون به استقبال عید نوروز می روند. سمنو پزان از آیین‌های پیشابهاری است که همچنان در سراسر ایران در آستانه نوروز مرسوم است؛ سمنو، خوراکی شیرین حاصل از جوانه‌های گندم و آرد است که معمولا یک هفته پیش از نوروز به دست زنان پخته و به نشانه زایش و زندگی بر خوان نوروزی گذاشته می‌شود.
سیاحانی که در زمان شاه عباس صفوری که اصفهان پایتخت ایران بود، در ایام نوروز در ایران بوده اند، گزارش کرده اند که مردم اصفهان در نوروز، مردم شب زنده داری میکنند و به تفریح می‌پردازند، شیپورها و سرناها به صدا در می‌آیند و مدام نقاره می‌زنند.
مراسم علفه اقوام خوزستانی
اقوام مختلف خوزستان از جمله عرب ها و بختیاری ها و شوشتری ها و سایر اقوام و طوایف خوزستان هر یک با رسوم و سنت های ویژه خود به استقبال نوروز می روند. در هفته ی آخر سال بختیاری ها به یاد در گذشتگان حلوایی با خرما ، آرد و روغن درست می کنند. حلوا را در نان محلی قرار می دهند و تا می زنند این نان معمولا یک ورقه نازک است که به آن نان تیری می گویند سپس این نان و حلوا را به همسایه ها یا افراد فامیل و دوستان می دهند بختیار ی ها به این مراسم علفه می کویند علف در طبیعت نماد سر سبزی و طراوت است و چون با این کا ر روح در گذشتگان شاد می شود این مراسم به علفه معروف شده همچنین علفه پیشکشی شایسته بود برا ی بزرگان .و از دنیا رفتگان . بهبهانی ها مراسمی دارند به نام عیدیا رفتن. عیدیا محلی است در بهبهان که مرقد یکی از دختران امام موسی کاظم ( ع) آن جاست در اطراف بقعه فضایی سر سبز با درختانی تنومند است که بهبهانی ها د رروزهای نوروز برای تفریح و گردش به آن جا می روند. دزفولی ها هم پیش از آمدن نوروز در بشقاب یا کوزه ، سبزه درست می کنند. مضیف های عربی که در ایام نوروز در ورودی اغلب شهرهای خوزستان برپا می شوند، نماد مهمان نواری مردم خوزستان است که با استقبال مناسبی از سوی مهمانان نوروزی مواجه می شود.
هفت میم شیرازی
در شیراز علاوه بر هفت سین(هفت میم) را هم درسفره می‌گذارند که هفت میم عبارتند از: مدنی (لیمو شیرین)، مرغ، ماهی، میگو، مسقطی، ماست و مویز. به علاوه کنگر ماست، عسل، خرما، کره، پنیر، کاهو، تخم مرغ رنگی و ... . یکی از آداب و رسوم نوروز در شیراز این است که موقع تحویل سال همه اهل خانه باید با لباس نو بر سر سفره باشند اسپند نیز دود می شود و هر کدام از این‌ها فلسفه‌ای دارد. شمع برای روشنایی خانه و زندگی، قرآن نشان توجهی است که باید در آغاز سال به خداوند داشته، به علاوه در سال نو، صاحب قرآن یار و مددکار اهل خانه خواهد بود. زیارت حضرت شاه چراغ در شب چهارشنبه سوری، فال گوش ایستادن، پختن آش ابودردا که تهیه وسایل اولیه آن آداب منحصر به خود دارد، آجیل چهارشنبه سوری و تفال به دیوان حافظ، از دیگر مراسمی است که در این شب شیرازی‌ها انجام میدهند.
خله خله خلته گلده
در خراسان هر قوم و طایفه ای رسوم و سنن خاص خود را برای نوروز دارد. مراسم تحویل سال نو در حرم امام رضا (ع)، امام رئوف و ملجا و پناه ایرانیان و شیعیان جهان، شهرت جهانی دارد و از میراث های معنوی بینظیر خراسانیان و ایرانیان است.
یکی از رسومی که در گذشته هر ساله انجام می‌شد، آئین «خله خله خلته گلده» بوده است. در زمان‌های قدیم تعدادی از جوانان و نوجوانان چند روز مانده به عید نوروز گرد هم می‌آمدند و لباس‌های زنانه می‌پوشیدند و چادر سر می‌کردند تا چهره خود را بپوشانند و جلو در منازل می‌رفتند. این جوانان در حالی که در کوچه و محله راه می‌افتادند همه با هم شعری را با صدای بلند می‌خوانند و به زبان و لهجه شیرین بجنوردی‌ها می‌گفتند: خله خله خلته گلده اینچنه کلچه گلده .یعنی خاله خاله کیسه گونی اومده کمی کلوچه بده.
اهالی منزل نیز در کیسه آنها کمی کلوچه و آجیل و تنقلات می‌ریختند. در این میان، سمنو پزان نمادی از همدلی و انسجام و رسم دیرینه مردم ایران است که در آستانه نوروز برپا می‌شود که از سال ۹۲ هرسال به شکل جشنواره در شهر درق استان خراسان شمالی برگزار شده است و تا کنون برای بسیاری از زنان این منطقه در فصول پاییز و زمستان اشتغال خانگی ایجاد شده است. همچنین، مردم اسفراین به «مهد کشتی با چوخه کشور» شناخته شده اند و بسیاری اسفراین را با گود چشمه زینل خان و رویداد چهاردهم فروردینش می‌شناسند. در این روز جمعیتی چند ده هزار نفره در این گود جمع شده و مسابقات را تماشا میکنند.
«اوزوگ آتدی»
از شیرین‌ترین و پر هیجان ترین رسم های نوروزی در منطقه مغان در شمال اردبیل ، رسم "اوزوک آتدی" یا همان انگشتر در آب انداختن است. در منطقه مغان افراد خانواده هر کدام انگشتر یا مونجقی را در کاسه آبی می‌اندازد و رویش را با پارچه سفیدی می‌پوشانند سپس افراد حاضر نیت میکنند و به نوبت شعر و یا بایاتی می‌خوانند در پایان هر شعر، یکی از افراد یکی از انگشترهای داخل آب را به طوری که دیده نشود برمی دارد و انگشتر هر کس در بیاد آن شعر را به نیت خودش تفسیر می‌کند. در اردبیل نیز در آخرین چهارشنبه سال که «سو چرشنبه‌سی» یا چهارشنبه آب نامیده می‌شود، تولد و نوشدن دوباره آب‌ها جشن گرفته می‌شود و مردم صبح روز بعد از چهارشنبه‌سوری به کنار آب‌های روان رفته و هفت بار عرض رودخانه‌ها را طی میکنند.
این حرکت نمادین با هدف همسویی با طبیعت و تازه شدن آب‌ها و تمنای تازه شدن زندگی و گریز از مشکلات انجام می‌شود و مردم آب را جارو میکنند که این حرکت نمادین به معنی جارو کردن مشکلات زندگی و روانه کردن آن به همراه آب است تا بار دیگر این مشکلات آشکار نشود. برای انجام مراسم «نوا اوستی» اهالی شهر اردبیل در کنار پل تاریخی یئدی گوز «هفت چشمه» و رودخانه بالیق‌لی چایی که در مرکز شهر واقع شده است جمع می¬شوند و جاروها را خیس، کوزه های کهنه را شکسته و کوزه های نو را از آب پر می کنند.
نوروز باستانی از سال ۱۳۸۸ در سه مرحله به ثبت میراث جهانی رسیده است و میراث ناملموس و مشترک ۱۳ کشور از جمله ایران، آذربایجان، هند، قرقیزستان، پاکستان، ترکیه، ازبکستان، افغانستان، عراق، قزاقستان، تاجیکستان، ترکمنستان و مغولستان محسوب می‌شود. نوروز نخستین میراث ناملموس ایرانی است که در یونسکو به ثبت رسید.