«وضعیت اقلیت ها در جمهوری آذربایجان از منظر حقوق بین الملل»

 این کتاب با رویکرد «حقوقِ بین‌المللی» و با استفاده از منابع فارسی، انگلیسی، روسی، آذری و ترکی استانبولی و با اتکا به حدود سه دهه پژوهش و آرشیو نگارنده در این حوزه و پنج سال حضور میدانی در جمهوری آذربایجان، به بررسی وضعیت اقلیت‌های مختلف در جمهوری آذربایجان از منظر «حق موجودیت، حق بر هویت جمعی، حقوق فرهنگی، حقوق مذهبی، حقوق زبانی، حقوق اقتصادی، حق تماس، حق بر مشارکت مؤثر، حق هم‌گرایی برابری‌طلبانه و حق تعیین سرنوشت» پرداخته است.

بخش های چهارگانه کتاب «وضعیت اقلیت ها در جمهوری آذربایجان از منظر حقوق بین الملل» ترکیبی از مباحث نظری و حقوقی اقلیت ها بهمراه بررسی مصداقی حقوق اقلیت ها در جمهوری آذربایجان می باشد. 

بخش اول این کتاب به بررسی موضوع مفهوم «اقلیت ها در اسناد بین المللی حقوق بشر» شامل مباحث «جایگاه و مفهوم اقلیت ها در حقوق بین الملل»، «حقوق اقلیت ها در اسناد بین المللی حقوق بشر» و «رویکرد حقوقی جمهوری آذربایجان به اقلیت ها» پرداخته است. 

بخش دوم این کتاب به «وضعیت اقلیت های قومی، زبانی و ملی در جمهوری آذربایجان از منظر حقوق بین الملل» از جمله اقلیت های ارمنی، لزگی، آوار، اودی، تات، کُرد، وضعیت اقلیت های قومی شاهداغ (خینالیق، بودوگ و گریز)، روتول، ساخور، روما، گرجی و اینگیلوی، روس، مولوکان، اوکراینی، ترکمن، تاتار، چرکس، ترک های آهیسکا، اوست (آسی)، کاکائوزها، دارگین ها و همچنین وضعیت اقلیت های ملی در جمهوری آذربایجان پرداخته شده است . 

بخش سوم کتاب نیز به بررسی «وضعیت اقلیت های مذهبی در جمهوری آذربایجان از منظر حقوق بین الملل» شامل «وضعیت اهل سنت، وهابی ها و فرقه بهائیت در جمهوری آذربایجان»، ««وضعیت اقلیت یهودی در جمهوری آذربایجان از منظر حقوق بین الملل»، «وضعیت اقلیت های مسیحی، آشوری، زرتشتی و کریشنا در جمهوری آذربایجان از منظر حقوق بین الملل»  اختصاص یافته است. 

نهایتا در بخش چهارم کتاب موضوعات مهمی همچون «گزارش نهادهای بین المللی، شیعیان اقلیت معکوس، تاثیر پان تورانیسم بر وضعیت اقلیت ها در جمهوری آذربایجان» در سه فصل مجزا تشریح شده است. 

کتاب ««وضعیت اقلیت ها در جمهوری آذربایجان از منظر حقوق بین الملل» پس از پژوهش حقوقی و علمی وضعیت تمامی اقلیت های چهارگانه عرفی، با تاکید بر اینکه اقلیت ها در جمهوری آذربایجان از منظر بهره مندی یا عدم بهره مندی از حقوق دهگانه اقلیت ها در قالب دو دسته اقلیت های برگزیده مانند اقلیت یهودی و اقلیت های عادی (مانند تالشان) قابل تقسیم است، به این نکته پایانی تاکید کرده است که :«وضعیت اقلیت های عادی قومی، زبانی و ملی در جمهوری آذربایجان در چشم انداز آینده ارتباط مستقیمی با سیاست های قومی و مذهبی حاکم بر جمهوری آذربایجان دارد که در کنار تشیع زدایی، از پان آذریسم به پان ترکیسم و پان تورانیسم سیر کرده است. تا زمانی که تغییر اساسی در این رویکردهای کلان صورت نگیرد، هیچ تضمینی برای شناسایی، ترویج و ارتقاء حقوق اقلیت ها در جمهوری آذربایجان وجود نخواهد داشت».

«جمهوری آذربایجان (آران تاریخی) اگرچه به لحاظ مساحت و جمعیت، کشورِ نفتیِ کوچک به حساب می‌آید اما از منظر دموگرافی، کشوری «کثیرالملّه» است؛ به‌طوری‌که بیش از 35 اقلیت قومی، مذهبی، زبانی و ملی در آنجا زندگی می‌کنند. 

براساس «اعلامیه حقوق اشخاص متعلق به اقلیت‌های ملی یا قومی، مذهبی و زبانی» (1992) اقلیت‌ها شامل اقلیت‌های قومی، مذهبی، زبانی و ملی است که اصطلاحاً به آنها اقلیت‌های چهارگانه عرفی گفته می‌شود. جمهوری آذربایجان، جزو کشورهایی است که هر چهار نوع اقلیت را دارد. تنوع قومی و زبانی در جمهوری آذربایجان نسبت به مساحت و جمعیت این کشور بسیار قابل اعتنا می‌باشد. ویژگی مشترک اغلب قریب به اتفاق این اقلیت‌های قومی و زبانی، برخورداری آنها از قدمت سکونت در منطقه‌ای است که از سال 1918 به‌عنوان جمهوری آذربایجان نامیده می‌شود. ازاین‌رو آنها، اقلیت‌های تاریخی و مردمان بومی این خطه را تشکیل می‌دهند. 

تحت تأثیر حضور اقلیت‌های قومی و نژادی در جمهوری آذربایجان، تنوع زبانی در این کشور نیز بسیار گسترده است، بخش قابل توجهی از این زبان‌ها، در دسته زبان‌های در معرض نابودی قرار دارند. جمهوری آذربایجان شبیه موزائیکی رنگارنگ از اقوام است. رنگین‌کمان اقلیت‌ها در جمهوری آذربایجان از اقلیت‌های قومی و زبانی دارای کمتر از دو هزار عضو شروع و به اقلیت‌های قومی و نژادی با آمار و ارقام بیش از یک و نیم میلیون نفر جمعیت می‌رسد. بنابراین وضعیت اقلیت‌های قومی، مذهبی  زبانی و ملی در این کشور یکسان نیست، اما چنانچه در کتاب تشریح شده است تعداد اقلیت‌های ناراضی بسیار بیشتر از معدود اقلیت‌های راضی از دولت می‌باشد. 

علی‌رغم قدمت تاریخی حضور اقلیت‌ها در جمهوری آذربایجان، منابع معتبر بسیار کمی درخصوص اقلیت‌ها وجود دارد. به‌طوری‌که حتی عنوان برخی از اقلیت‌های قومی و زبانی، بعلت فقدان سیاست معرفی و ترویج فرهنگ اقلیت‌ها، در داخل جمهوری آذربایجان نیز برای مردم عادی، ناشناخته یا کمتر شناخته شده است و در منابع معتبر بین‌المللی، نیز آثار بسیار کمی در این خصوص وجود دارد. این موضوع دلایل متعددی دارد. از یک سو در دوره تزارها و شوروی سیاست‌های دولتی بر منکوب، ادغام و استحاله اقلیت‌ها بود که عمدتاً تبار ایرانی دارند. شوروی، تمایل به مهار جماهیر سوسیالیستی، از طریق جمعیت اکثریت در این جمهوری‌ها داشت. از سوی دیگر پس از استقلال جمهوری آذربایجان، به دلایل مختلف که در کتاب تشریح شده است، رویکردهای کلان دولتی بر معرفی، ترویج و ارتقاء حقوق اقلیت‌ها ابتناء نداشته است؛ رویکرد چندفرهنگ‌گرایی نیز شامل تعدادی از «اقلیت‌های برگزیده» مانند یهودی‌ها و ترک های آهیسکا می‌شود. 

اطلاعات منتشره در مورد اقلیت‌ها در جمهوری آذربایجان متأثر از سنت تاریخ‌نویسی شوروی و تزارها، بر جعلیات و نفرت‌پراکنی استوار است که درخصوص اقلیت‌ها از انکار آنها، تقلیل آماری، مصادره عناصر هویتی و ترکیزه‌کردن اقلیت‌ها را شامل می‌شود. تعداد انگشت‌شماری از محققان مانند گِربر، کوتجا و کلیفتون عمدتاً در قالب تعهدات جمهوری آذربایجان به شورای اروپا و سازمان امنیت و همکاری اروپا، پس از فروپاشی شوروی این اجازه را پیدا کرده‌اند که به‌صورت محدود درخصوص یک یا دو گروه از اقلیت‌ها در این کشور تحقیقات میدانی انجام دهند که به یافته‌های آنها کم‌وبیش در کتاب حاضر استناد شده است. بنابراین، مهمترین چالش پژوهش در حوزه اقلیت‌ها در جمهوری آذربایجان، قِلّت منابع می‌باشد. 

این کتاب با رویکرد «حقوقِ بین‌المللی» و با استفاده از منابع فارسی، انگلیسی، روسی، آذری و ترکی استانبولی و با اتکا به حدود سه دهه پژوهش و آرشیو نگارنده در این حوزه و پنج سال حضور میدانی در جمهوری آذربایجان، به بررسی وضعیت اقلیت‌های مختلف در جمهوری آذربایجان از منظر «حق موجودیت، حق بر هویت جمعی، حقوق فرهنگی، حقوق مذهبی، حقوق زبانی، حقوق اقتصادی، حق تماس، حق بر مشارکت مؤثر، حق هم‌گرایی برابری‌طلبانه و حق تعیین سرنوشت» پرداخته است. 

اثر حاضر، دو هدف عمده را توأمان دنبال می‌کند: اول، شناخت اقلیت‌های متعدد قومی، مذهبی، زبانی و ملی در جمهوری آذربایجان در قالب یک کتاب مرجع. دوم، بررسی وضعیت حقوقی این اقلیت‌ها، فارغ از رویکردهای سیاسی و در چارچوب موازین و اسناد حقوق بین‌الملل اقلیت‌ها به‌ویژه «اعلامیه حقوق اشخاص متعلق به اقلیت‌های ملی یا قومی، مذهبی و زبانی» مصوب 1992 مجمع عمومی سازمان ملل -به‌عنوان مترقی‌ترین سند خاص حقوق اقلیت‌ها- که در آن ده عنوان حقوق سنتی و مدرن برای  اقلیت‌های چهارگانه عُرفی پیش‌بینی شده است.

 اهمیت این اعلامیه، که منبعث از ماده 27 میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی است، عُرفی شدن مفاد آن است که همه کشورها ملزم به اجرای آن می‌باشند. ضمن اینکه «کنوانسیون چارچوب برای حمایت از اقلیت‌های ملی» که توسط جمهوری آذربایجان، امضاء و تصویب شده است، چارچوب حقوقی معتبری برای ارزیابی وضعیت ارجاع حقوق اقلیت‌ها در جمهوری آذربایجان می‌باشد. به‌ویژه اینکه کاربرد اقلیت ملی، صراحتاً در کنوانسیون مذکور، شامل همه اقلیت‌ها می‌باشد و کاربرد اقلیت ملی به دلیل صِبغه تاریخی این موضوع در اروپا می‌باشد.  

در حالی که برخی از اقلیت‌های عمدتاً تُرک‌تبار مانند ترک‌های آهیسکا و کاکائوزها یا اقلیت‌های مذهبی نظیر یهودیان، از عالی‌ترین سطوح امتیاز و حمایت، برخوردارند؛ اغلب اقلیت‌های قومی مانند تالشان، لزگی‌ها، آوارها، تات¬ها و ارامنه با نقضِ فاحش حقوق‌شان، با «سلب حق موجودیت تا پاکسازی سیستماتیک قومی و نسل‌کشی فرهنگی» مواجه می‌باشند. چنانچه هم‌زمان با نگارش این کتاب منطقه قرا‌باغ کوهستانی  (آرتساخ)  در سپتامبر 2023 شاهد جابه‌جایی اجباری و پاکسازی قومی از «ارامنه بومی» بود که تصویر آن بر سایه جلد این کتاب منقّش است. ضمن اینکه اکثریت مردم جمهوری آذربایجان که «شیعیان» می‌باشند به لحاظ نقض حقوق اساسی به «اقلیت معکوس» تبدیل شده‌اند. 

عوامل مختلفی بر وضعت اقلیت‌ها در جمهوری آذربایجان تأثیر دارند که در کتاب به آنها پرداخته شده است. مهمترین متغیّر تأثیرگذار در رویکرد باکو به اقلیت‌ها، سیاست «تک‌قومی» است که طی سه دهه از 1991 از پان‌آذریسم به پان‌ترکیسم و درنهایت از 2020  به «پان‌تورانیسم» تبدیل شده است.       

این کتاب در چهار بخش و مجموعاً شانزده فصل به همراه نتیجه‌گیری، ضمائم و گالری عکس نگاشته شده است. 

امید است کتاب حاضر که نگارش آن بیش از دو سال، زمان بُرده است، دریچه جدیدی برای جامعه دانشگاهی و نخبگانی ایران و جهان، پژوهشگران و علاقمندان به مطالعات حقوقی درباره وضعیت اقلیت‌های چهارگانه عُرفی در جمهوری آذربایجان، ایجاد نماید. به‌ویژه اینکه تقویت مباحث حقوق بشری اقلیت‌ها در دانشگاه‌ها و تأسیس «مرکز پژوهشی حقوق اقلیت‌ها»  در ایران و فعالیت آن در سه سطح ملی، منطقه ای و بین المللی نشان‌دهنده افزایش توجهات به این حوزه مهم می‌باشد. باعث امتنان خواهد بود که اساتید و صاحب‌نظران گرانقدر با ارائه دیدگاه‌های خود از طریق آدرس الکترونیکی مندرج در وبگاه اینجانب  (احمد کاظمی)، به  توسعه مطالعات در این زمینه‌ی مهم، در محافل علمی کشورمان کمک نمایند».