از ابتدای جدایی پاکستان از هند در سال 1947، پیش بینی می شد که این کشور به عنوان یک دولت میانه رو، از حقوق کامل تمام اقلیت ها دفاع کند، ولی جنگ با هندوستان، حمایت دولت از شبه نظامیان در مبارزه علیه حکومت شوروی سابق در افغانستان و تلاش ضعیف حکومت در فرونشانی روحانیون تندرو، منجر به رشد بنیادگرایی در این کشور گردید. هر چند حکومت پاکستان سعی کرده که تمامی گروه‌ها و فرقه‌های مختلف مذهبی در این کشور را در فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مشارکت دهد، اما تاریخ این کشور با درگیری‌های قومی و مذهبی پیوند خورده است.
اقلیت مذهبی پاکستان
اکثر جمعیت پاکستان مسلمان اند، سنّي ها با 75 درصد و شيعيان با 20درصد جمعيت بزرگترین مذاهب پاكستان محسوب مي شوند. ساير مذاهب، را مسیحیان، هندوها، یهودیها، سیک ها، زرتشتی‌ها، احمدی‌ها و آنیمیست‌ها (کالاش ها) تشکیل می‌دهند؛ تعداد کمی بودایی نیر در آمار پاکستان وجود دارند.
مسیحیان بزرگ ترین اقلیت این کشور را تشکیل می دهند. بنابر قانون اساسی، همه اقلیت‌های مذهبی به نسبت تعدادشان در مجلس شورای ملی پاکستان دارای نماینده می‌باشند. در کمیسیون اقلیت های این کشور 3 هندو مذهب، 3 مسیحی، 2 سیک مذهب، و یک زرتشتی و یک کالاش حضور دارند. لذا از مجموع ۳۴۲ کرسی پارلمان ملی پاکستان، ۱۰ کرسی در اختیار اقلیت‌ها قرار دارد.
حقوق فرهنگی و اجتماعی اقلیت های دینی
تنوع قومی،مذهبی در پاکستان ، حقوق فرهنگي و اجتماعی را به جزئي ضروري براي شهروندي تبديل کرده است. عدم دستيابي كامل اقلیت ها به فرهنگ اكثريت، حق حفظ مذهب و فرهنگ اقليت، حق داشتن سنت ها و شيوه زندگي متفاوت، برابري آموزشي به درگیری‌های قومی و مذهبی در پاکستان دامن زده است.
در اصل بيستم قانون اساسی پاکستان ، به رعايت قانون، نظم و اخلاق عمومي، حق گرايش و اداي فرايض و ترويج دين برای هر شهروندی تاکید شده است. و هر گروه مذهبي و فرقه اي آن حق تشكيل، ايجاد و ادارة مؤسسه هاي مذهبي خود را خواهند داشت.
هم چنین در اصل 22 بیان شده، هيچ كس مجبور به فراگيري تعاليم ديني، يا شركت در مراسم و عبادات مذهبي غير از مذهب خود نخواهد بود و هيچ تبعيضي در مورد مؤسسه هاي مذهبي وجود ندارد. اما پاكستان، برای غیر مسلمانان غير اهل كتاب عضويت در احزاب و جمعيت ها را مجاز کرده، لکن تشكيل انجمن هاي ديني براي آنها میسر نمی باشد؛ چون معتقدند این انجمن ها ناقض قوانين اسلام و مذهب رسمي كشور است.
درحقوق شهروندي مدني پاكستان ، حق آزادي در انجام شعائر مذهبي، و اداي فرايض و ترويج دين بیان شده است. اما افراط گرایان دینی با به آتش کشیدن مکان های مذهبی اقلیت ها ، آنان را از حقوق شهروندی محروم کرده اند. اين خشونت بعضا در مكان ها و زمان هاي مقدس اعمال مي شود، و شخصیت های مهم اقلیت ها مورد هدف قرار می گیرند.اقليت هاي مذهبي پاكستان، در سه دهه اخير قرباني اين خشونت ها بوده اند.
علت محرومیت اقلیت ها و خشونت های ناشی از آن، وجود دو نوع آزادی در کنار هم است که در قانون اساسی این کشور وضع شده است. الف) آزادی بیان و عقیده ب) آزادی تعصبات.
قانون اساسی این کشور همه را در آزادی بیان و عقیده یکسان می داند. در مقابل هیچ گونه منع قانونی برای فرقه های مذهبی تندرو ، محلی قبیله ای و…ایجاد نکرده است. آزادی تعصبات در کنار آزادي بيان در قانون اساسی، باعث تناقض شده است. افراط گرایان از این آزادی در جهت اتهام کفر گویی به اقلیت ها و موجه نشان دادن خشونت و كشتار هاي مذهبي استفاده کرده اند.
اقلیت های مذهبی در پاکستان علاوه بر این که مورد خشونت فرقه گراها واقع می شوند با تغییر و تنش های سیاسی در منطقه نیز، مورد سوءظن قرار می گیرند. جنگ ائتلاف به رهبری آمریکا در افغانستان از همین موارد بودکه مسیحیان بسیاری مورد اذیت و آزار قرار گرفتند.
خشونت و تعصب دو عاملی هستند که در پاکستان باعث شده که اقلیت ها را نیز از نظر اجتماعی و فرهنگی فقط محدود به برگزاری آیین و مراسم های ایام خاص کند. يكي از عواقب آزاد بودن و غيرمشروط بودن عقيده در پاكستان، احداث هزاران مدرسة مذهبي متعلق به فرقه ها و مذاهب گوناگون است. در اين مدارس افراد به گونه ای انعطاف ناپذيري تربيت مي شوند كه پيامد آن، خشونت برعلیه مذاهب و قومیت های کوچک است.
اقلیت های مذهبی خصوصا مسیحیان در سرتاسر این کشور غالباً با تبعیض فرهنگی و اجتماعی رو به رو هستند. عدم دسترسی به تعلیم و تربیت مطلوب و قرار گرفتن شهروندان اقلیت ها در پایین ترین رتبه و دادن حقوق و امتیازات اندک ، و بکارگیری در کارهایی مانند جمع آوری زباله ها و روبیدن جاده ها ، آن ها را از پیشرفت محروم ساخته است.
در نظام آموزش و پرورش پاکستان ، افراط گرایی و تعلیم و تربیت دو رکن مرتبط با هم هستند. در پاکستان علاوه بر مدارس عادی، مدارس مذهبی فراوانی با فرقه های مختلف به تعلیم و تربیت می پردازند. در مدارس مذهبی مواردی چون قطع ارتباط با جهان خارج ، افراط گرایی فرقه ای، نفرت برای غیر مسلمانان، و فلسفه دولت ضد غربی و ضد پاکستان تدریس می شود.
اسلامی ساختن کتاب های درسی در پاکستان، و نشان دادن تصویر منفی از اقلیت های مذهبی ، روح تعصب و خشونت در بین شاگردان را پرورش می دهد. همچنین در این کتاب های درسی کم تر به نقش هندوها، سیک ها و مسیحیان در زندگی فرهنگی، نظامی و مدنی اشاره دارد.
بیشترین معلمان مدارس پاکستان معتقدند نباید به اقلیت های مذهبی اجازه داده شود که در پاکستان قدرت بگیرند، و آنان را دشمنان اسلام تلقی می کنند. در کتاب های دوران ابتدایی هندوان را دشمنان همیشگی اسلام معرفی کرده اند.
بعضی از اقلیت ها مانند کالاش با جمعیتی حدود چهار هزار نفر از نظر فرهنگی در معرض نابودی قرار گرفته اند. نسل کالاش ها به دلیل هزینه های گزاف برگزاری مراسم سنتی و جشنوارههای آئینی، مجبورهستند برای این مراسم ها املاک خود را بفروشند. و اگر دولت پاکستان ازآن ها حمایت نکند این فرهنگ کهن نابود خواهد شد.
علل مهاجرت اقلیت های مذهب پاکستان به هند
اقلیت ها در پاکستان برای شرایط بهتر و فرار از خشونت ها، به مهاجرت اختیاری و اجباری پرداخته، هر روز از شمار جمعیت آنها در پاکستان کاسته می شود. در سال های گذشته بسیاری از هندوها ، خانه های خود را در این کشور ترک و به هند مهاجرت کرده اند و به رغم حضور در اردوگاه های پناهجویان، از زندگی خود راضی تر هستند.
هند با هدف جذب مهاجران بیشتر غیر مسلمان (هندو، سیک، بودایی، آیین جین، پارسی‌ها و مسیحیان) در سال ۲۰۱۹ قانون جدید شهروندی وضع کرده است. بر اساس بند ۱۶ قانون شهروند، دولت مرکزی به تمامی نهادهای مربوط دستور داد تا ثبت شهروندی هند را برای اتباع غیرمسلمان از سه کشور افغانستان، پاکستان و بنگلادش را فوریت بخشند.
قانون جدید شهروندی سعی دارد تعداد اقلیت های دینی را افزایش دهد تا مسلمانان این کشور یا مهاجرت کنند، و یا تعدادشان نسبت به اقلیت های دیگر کمتر شود.تصویب این قانون می تواند هزاران مهاجر غیرقانونی اقلیت ها را از پاکستان، به ساکنان قانونی هند تبدیل کند.
چشم انداز
دولت پاکستان گرچه تلاش می کند تا نظر مثبت نهادهای بین‌المللی و حقوق بشر را، با وعده به بهبودی وضعیت اجتماعی اقلیت هاجلب کند ، اما مشکل دولت ساختارهای مذهبی این کشور است.
ساختار مدارس مذهبی وابسته به افراط گرایان ، تهدیدی برای تجزیه گرایی این کشور و از بین بردن انسجام و یکپارچگی است. تداوم سرمایه گذاری عربستان سعودی در مدارس مذهبی وابسته به وهابیت، این افراطی گری مذهبی را سرعت می بخشد.حضور القاعده،داعش و طالبان نمونه هایی از همین مدارس می باشد. بنظر نمی رسد دولت پاکستان محافظه‌کاری دینی را تغییر دهد،و حقوق و کرامت اقلیت مذهبی حفظ شود.اقلیت ها در شرایط فعلی پاکستان بیشتر به هند پناهنده خواهند شد. تنوع قومي و مذهبی در پاکستان ، نیاز به چند حقوق شهروندي فرهنگي متفاوت دارد.
*فاطمه خادم شیرازی، پژوهشگر، مدرس دانشگاه، مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC