در سرگذشت مردمان آن سوی ارس بعد از جدایی از سرزمین مادری، دردناکتر از جدایی سیاسی، جداییِ فرهنگی بوده که با تزویر و حیله روسی آغاز و با کج نهادی انگلیسی و عثمانی پی گرفته شده و به نابسامانی امروز رسیده است. اما هنوز باریکه امیدی باقیست و به سرانجام نیک آن بسیار راه نرفته مانده است.
نگاه ج.ا.ایران به مردمان این سامان اعم از آذری¬، ارمنی، گرجی، تات، تالش، آوار و کرد... به عنوان اقوام و صاحبان فرهنگ و سنن ایرانی، متاثر از عوامل تاریخی و فرهنگی است. در برهه فعلی نگاه معنوی ایران به این مردم همواره به دور از اهداف سیاسی بوده و بدون اینکه در پی ضربه به ساختاردولتی در این جمهوری ها باشد، در پی حفظ و تقویت میراث معنوی جهان ایرانی یا ایران فرهنگی در فراسوی مرزهای خود به عنوان بخش مهمی از میراث بشری، فرهنگی و تمدنی و در چارچوب حقوق تاریخی است. در چارچوب نگاه معنوی در اینجا چند نکته کلیدی در رابطه با نحوه کمک ایران و زمینه گسترده‌تر روابطش با همه مردمان قفقاز به ویژه مردم جمهوری آذربایجان مطرح می شود:
در کنار اکثریت جمعیت در جمهوری آذربایجان یعنی آذریها، اقلیت¬ها به ویژه تالش‌ها، تات‌ها، ارمنی ها، کردها جز جدایی ناپذیر از تاریخ فرهنگ و تمدن ایرانی هستند که بدون آنها و با تضعیف آنها بخش مهمی از آثار ایرانی در این منطقه از بین خواهد رفت. امروز وضعیت به گونه‌ای است که ما نمی‌توانیم یا نمی‌خواهیم ارتباط جدی، مستمر و پویا با امتداد هویتی خودمان در این منطقه داشته باشیم ولی قطعا روزی فراخواهد رسید که به درک درستی از این نیاز و از این ظرفیت خواهیم رسید. امروز به شدت ما به تقویت اجزا و ابعاد متنوع و مختلف هویتی خود در منطقه قفقاز نیاز داریم نه فقط به عنوان متحدی در تنظیم روابط با منطقه، بلکه در گام اول شناخت واقعی و دقیق از بخش ارزشمند از هویت ایرانی که در آنجا انکار و سرکوب می‌شود.
جمهوری آذربایجان فاقد اراده اجرا و همچنین قوانین جامعی است که به صراحت از حقوق اقلیت‌های این کشور حمایت کند. فشار سیاسی و فرهنگی و تاکید بر تدوین و اجرای قوانینی که به عدم تبعیض، حقوق زبانی و صیانت فرهنگی می‌پردازد بسیار مهم است. این شامل ایجاد مکانیسم‌های مشورتی برای نمایندگی اقلیت‌ها در فرآیندهای تصمیم‌گیری نیز می شود. همانگونه که با تکیه بر تاریخ و هویت برساخته (جعلی)، صداهای مختلف رسمی و غیر رسمی علیه ملت ایران از آن سوی ارس می شنویم. مسئولین و پژوهشگران ایرانی اعم از ایرانیان داخل و خارج کشور باید در برابر هویت تاریخی و اصیل خود که در جمهوری آذربایجان سرکوب و انکار می‌شود، همانند مردمان ساکن در جمهوری آذربایجان مسئولیت پذیر بوده و از آن حمایت و حفاظت کنند.
برای کمک به اقلیت‌ها در جمهوری آذربایجان نیاز به جمع آوری سیستماتیک اطلاعات در مورد تبعیض قومی، زبانی و مذهبی در آنجا وجود دارد. این داده‌ها به شناسایی چالش‌های ویژه اقلیت‌ها، اطلاع‌رسانی داخلی و خارجی و سیاست‌های هدفمند برای رسیدگی به این مسائل کمک می‌کند. حمایت معنوی و فرهنگی در چارچوب ارزش های جهانی حقوق بشر، از تجمع ها و تشکل¬های این گروه¬ها آنها را در ابراز هویت و دفاع از حقوق خود قوی می¬کند، مساله¬ای که به شدت توسط حکومت جمهوری آذربایجان محدود شود.
تقویت ظرفیت سازمان های غیردولتی (NGO) که روی مسائل حقوق اقلیت های قومی ، مذهبی ، زبانی و ملی جمهوری آذربایجان در سطح بین¬المللی کار می¬کنند، حیاتی است. این امر می¬تواند از طریق ایجاد محیطی مناسب برای فعالیت جامعه مدنی در داخل و خارج از جمهوری آذربایجان محقق شود.
حمایت فزاینده از رسانه¬هایی که به زبان¬های اقلیت پخش می¬شوند ضروری است. این شامل رفع موانع پخش رادیو و تلویزیون به این زبان‌ها و تأمین بودجه برای طرح‌های رسانه‌های چاپی است. با ارائه منابع آموزشی و حمایت از آموزشگاه‌های زبان تالشی و تاتی و...باید این زبان¬ها را ترویج کنیم. این مساله در وهله اول کمک به خود ما جهت حفاظت از میراث زبانی و فرهنگی در منطقه است و در وهله دوم به حفظ میراث زبانی مردمان جمهوری آذربایجان به عنوان هویت های ایرانی یا اجزایی از امتداد هویت ایرانی در قفقاز کمک می‌کند.
برگزاری جشنواره‌های فرهنگی که سنت‌ها، موسیقی و هنرهای تالشی را گرامی می‌دارد، می‌تواند پیوندهای فرهنگی را تقویت کرده و انسجام جامعه را در میان جمعیت‌های تالشی در ایران و جمهوری آذربایجان تقویت کند. ایران می‌تواند مشارکت‌های اقتصادی هدفمند ایجاد کند که به نفع جوامع تالشی در هر دو طرف مرز باشد. این شامل سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیربنایی و موافقت نامه‌های تجاری هدفمند است که اجازه می دهد محصولات کشاورزی تولیدی مناطق تالش زبان ایران و جمهوری آذربایجان به طور مؤثرتری به بازارها عرضه شوند و در نتیجه اقتصاد محلی را بهبود بخشند.
ایران می‌تواند برنامه‌های اجتماعی را با هدف بهبود دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی، آموزشی و پزشکی برای مردمان تالش اجرا کند. اعطا بورس‌های تحصیلی به تالش‌ها، ایجاد گروه‌ها و گرایشات آموزشی در خصوص مطالعات تالش، حمایت از پژوهش در این خصوص و سایر طرح ها نه تنها استانداردهای زندگی را بهبود می بخشد، بلکه حسن نیت بین ایران و امتداد هویت و پیشینه خود در آن سوی مرز را تقویت می‌کند. تشویق طرح‌های مشارکت اجتماعی که تالشی‌ها را از هر دو کشور گرد هم می‌آورد، می‌تواند روابط را تقویت کند و صدایی واحد برای حمایت از منافع آنها ایجاد کند.
ایران با تمرکز بر صیانت و ترویج فرهنگ، همکاری اقتصادی و برنامه های اجتماعی و در قالب استفاده از حقوق تاریخی و فرهنگی به عنوان رویه ای پذیرفته شده در حقوق بین الملل، می تواند به طور موثر از مردم تالش و دیگر اقلیت‌ها در جمهوری آذربایجان حمایت معنوی کند. این تلاش‌ها نه تنها به نفع جامعه تالشی است، بلکه حضور فرهنگی ایران در منطقه را افزایش می‌دهد و در عین حال ثبات را در میان تنش‌های فزاینده بین جمهوری آذربایجان و ایران تقویت می‌کند.
*دکترجعفر خاشع