با عملیات جمهوری آذربایجان پس از بازپس گیری منطقه قره باغ در نوامبر سال 2020 منطقه قفقاز وارد صف بندی جدیدی از قدرتهای منطقه ای و فرا منطقه ای شده است. جمهوری آذربایجان با این عملیات تلاش میکند نقش قدرت برتر در این منطقه را ایفا کند. به موازات تحرکات سیاسی و نظامی آذربایجان، ارمنستان نیز رویکردهای سیاسی ، امنیتی و نظامیش را تغییر داد. ارمنستان عضو پیمان امنیت جمعی (CSTO) و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) است، اما ارمنستان با از دست دادن قره باغ و عدم واکنش روسیه به این حمله و تغییر موازنه قدرت در قفقاز مجبور به بازنگری در استراتژی خود شده است. ارمنستان با وجود عضویت در پیمان امنیتی جمعی هیچ حمایتی از این پیمان دریافت نکرد . این کشور با توجه به روابط نزدیک جمهوری آذربایجان با ترکیه و اسرائیل می بایست در برابر این صف آرایی سیاسی . امنیتی در قفقاز صف بندی جدیدی را در برابر این صف آرایی شکل بدهد. رویکرد ارمنستان با نزدیکی به اتحادیه اروپا با محوریت گسترش روابط اقتصادی سیاسی ، امنیتی و نظامی با فرانسه است.
نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان بارها به فرانسه سفر کرده و توافقنامه های متعددی در زمینه های مختلف به امضا رسانده است. دولت ارمنستان در آخرین تحرک در زمینه نزدیکی به فرانسه و اتحادیه اروپا لایحه عضویت در اتحادیه اروپا را به پارلمان ارائه داد. پارلمان ارمنستان نیز با اکثریت مطلق آراء به این توافقنامه رای موافق داد. ارمنستان کشوری محصور در خشکی است که هیچ راه زمینی نیز با مرزهای اتحادیه اروپا ندارد. پذیرش قرار گرفتن ارمنستان در فهرست کشورهای داوطلب عضویت در اتحادیه اروپا راه طولانی و دشوار بر اساس معیارهای اتحادیه اروپا است. تا همین اندازه نیز درخواست ارمنستان برای عضویت در اتحادیه اروپا نیز معادلات و محاسبات در صف بندی نفوذ قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای در منطقه قفقاز را با تغییراتی مواجه کرده است. فرانسه هم اکنون بیشترین نقش آفرینی را در میان کشورهای اروپایی با حمایت گسترده از ارمنستان در منطقه قفقاز دارد. حضور پر شمارترین اقلیت ارمنی جهان در فرانسه یکی از عوامل گسترش روابط فرانسه با ارمنستان است. حدود 650 هزار ارمنی در فرانسه زندگی می کنند. ارمنیهای ساکن فرانسه در روابط فرانسه با ترکیه نیز تاثیر بسیار دارند. مجمع ملی فرانسه چند سال پیش تحت نفوذ اقلیت ارمنی ساکن فرانسه درمصوبه ای به عنوان اولین کشور اروپایی کشتار ارامنه توسط ترکهای عثمانی در سال 1915 را نسل کشی خواند. بعد از فرانسه نیز تعداد دیگری از کشورهای عضو اتحادیه اروپا با پیروی از فرانسه اقدام مشابهی را برای فشار به ترکیه انجام دادند.
به موازات نزدیکی فرانسه با ارمنستان تنش در روابط آذربایجان و فرانسه شدت یافته است . جمهوری آذربایجان با حمایت روسیه و ترکیه سعی دارد با بهره‌گیری از نقاط ضعف فرانسه، به‌ویژه در زمینه مسائل سرزمینهای ماوراء بحار این کشور، فشارهایی را بر پاریس وارد کند. یکی از این موضوعات، مسئله استقلال کالدونیای جدید است که به‌عنوان ابزاری در سیاست خارجی آذربایجان در قبال فرانسه مورد توجه قرار گرفته است.
کالدونیای جدید (Nouvelle-Calédonie) مجمع‌الجزایری واقع در جنوب غربی اقیانوس آرام، در حدود ۱۲۰۰ کیلومتری شرق استرالیا است. این سرزمین در سال ۱۷۷۴ توسط جیمز کوک، کاشف بریتانیایی، کشف شد و به دلیل شباهت آن به اسکاتلند، نام "کالدونیا" را بر آن نهاد. در سال ۱۸۵۳، در زمان ناپلئون سوم، فرانسه این جزایر را به‌عنوان مستعمره خود اعلام کرد و از آن زمان تاکنون تحت حاکمیت فرانسه باقیمانده است. بر اساس سرشماری سال ۲۰۱۴، جمعیت کالدونیای جدید حدود ۲۶۸٬۰۰۰ نفر است که ترکیب قومی متنوعی دارد. بومیان کاناک حدود ۴۰٪ از جمعیت را تشکیل می‌دهند و باقیمانده جمعیت شامل اروپایی‌ها ، پولینزی‌ها و دیگر گروه‌های قومی است. در دهه ۱۹۸۰، تنش‌های قومی و سیاسی در کالدونیای جدید به اوج خود رسید و منجر به درگیری‌های خشونت‌آمیزی شد. برای کاهش تنش‌ها، توافقنامه ماتینیون در سال ۱۹۸۸ و سپس توافقنامه نومئا در سال ۱۹۹۸ به امضا رسید که بر اساس آن‌ها، برنامه‌ای برای انتقال تدریجی قدرت و برگزاری همه‌پرسی‌های استقلال تدوین شد. اولین همه‌پرسی در نوامبر ۲۰۱۸ برگزار شد که در آن ۵۶٫۴٪ از رأی‌دهندگان به باقی‌ماندن تحت حاکمیت فرانسه رأی دادند. دومین همه‌پرسی در اکتبر ۲۰۲۰ برگزار شد و نتایج نشان داد که ۵۳٫۳٪ با استقلال مخالفت کردند. سومین و آخرین همه‌پرسی در دسامبر ۲۰۲۱ برگزار شد که با تحریم از سوی جنبشهای استقلال‌طلب همراه بود و ۹۶٫۵٪ از رأی‌دهندگان به باقی‌ماندن تحت حاکمیت فرانسه رأی دادند. اما این ابتکار عمل سیاسی فرانسه نیز باعث کاهش تنش میان فرانسه با حرکتهای استقلال طلبانه در کالدونیای جدید نشده است . کالدونیای جدید هم از لحاظ جغرافیایی در جهت گستره نفوذ فرانسه در منطقه اقیانوس ارام چه از جهت منابع غنی از اهمیت بسیاری برخوردار است . کالدونیای جدید دارای معادن عظیم نیکل است . نیکل ماده اولیه تولید باتری خودروهای برقی است و کالدونیای جدید دومین ذخیره بزرگ جهان از این سنگ معدنی را در خود جای داده است.
جمهوری آذربایجان سعی دارد با برجسته‌کردن مسئله استقلال کالدونیای جدید و حمایت از جنبشهای استقلال‌طلب در سرزمینهای ماوراء بحار فرانسه، تصویر بین‌المللی فرانسه را به‌عنوان یک کشور استعماری که حقوق بومیان را نادیده می‌گیرد، تضعیف کند.
روابط فرانسه و ارمنستان در حوزه های مختلف سیاسی و اقتصادی و امنیتی گسترش یافته است به موازات نزدیکی فرانسه با ارمنستان تنش در روابط جمهوری آذربایجان و فرانسه شدت یافته است . باکو می کوشد از نقطه ضعف‌های فرانسه استفاده کند موضوع استقلال کالدونیای جدید از جمله این موضوعات است. جمهوری آذربایجان با میزبانی و حمایت از نمایندگان جنبشهای استقلال‌طلب در سرزمینهای ماوراء بحار فرانسه، به‌دنبال ایجاد ائتلاف‌هایی است که می‌تواند در آینده به‌عنوان اهرم فشاری علیه پاریس مورد استفاده قرار گیرد .
در ژوئیه ۲۰۲۳، کنفرانسی در باکو برگزار شد که در آن نمایندگان جنبشهای استقلال‌طلب از مناطقی مانند کالدونیای جدید، گویان، مارتینیک، گوادلوپ، پلی‌نزی و کورس شرکت داشتند و «جبهه بین‌المللی استعمارزدایی» را تشکیل دادند . از دل این کنفرانس، گروهی موسوم به «ابتکار باکو» یا «جی‌آی‌بی» متولد شد که هدف آن حمایت از «جنبشهای آزادیبخش و ضد استعماری فرانسه» اعلام شده است. چندین ماه است که اعضای جی‌آی‌بی در تظاهرات جدایی‌طلبان کاناک علیه اصلاحیه قانون انتخابات شرکت می‌کنند و با افتخار پرچم جمهوری آذربایجان را در دست می‌گیرند، اما با شروع خشونت‌ها در کالدونیای جدید، عملیات تبلیغاتی علیه «استعمار و استعمار نو» فرانسه ابعاد تازه‌ای به خود گرفته است. گروه‌های آذری حامی استقلال‌طلبان در شبکه‌های اجتماعی در حال مبارزه ضد فرانسوی هستند. گروه جی‌آی‌بی در حساب ایکس یک بیانیه مطبوعاتی برای ابراز «همبستگی کامل با مردم کاناک» همرسان کرد و نوشت که دولت فرانسه مسئول خشونت در مجمع‌الجزایر کالدونیای جدید است، «کشور به اصطلاح حقوق بشر» که «حق تعیین سرنوشت مردمی را که تحت نظارت خود دارد، نمی‌‌پذیرد.» عباس عباس‌اف، مدیر اجرایی گروه «ابتکار باکو» ، در تاریخ 24 ژانویه 2024 در پیامی ویدئویی به نشستی از جنبشهای استقلال طلب سرزمیتهای ماوراء بحار فرانسه در کالدونیای جدید ، حمایت خود را از این اقدام اعلام کرد. وی همچنین یادآوری کرد که الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، «جنایات علیه مردم کاناک را به صراحت محکوم و حمایت خود را از مناطق تحت استعمار فرانسه اعلام کرده است.» در نوامبر سال گذشته، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، در نشست COP29 در باکو، فرانسه و هلند را به استعمارگری متهم و همچنین «دولت ماکرون» را به ارتکاب جنایت علیه معترضان و نقض حقوق بشر در کالدونیای جدید متهم کرد. جمهوری اذربایجان تنها در موضوع استقلال طلبی کالدونیای جدید دولت فرانسه را به چالش نکشیده است. در 21 ژانویه، نشستی با عنوان «استقلال رئونیون: نگاهی به میراث استعماری فرانسه و مسیر حاکمیت» در باکو برگزار شد که به موضوع رئونیون، یکی از مناطق فرادریایی فرانسه، اختصاص داشت.
مناقشات بر سر نفوذ جمهوری آذربایجان در سرزمینهای ماوراءبحار فرانسه از زمان امضای یادداشت همکاری در ماه آوریل بین کنگره کالدونیای جدید و مجلس ملی آذربایجان افزایش یافته است. هدف از امضای این متن «افزایش آگاهی جامعه بین‌المللی در مورد حق تعیین سرنوشت مردم کالدونیای جدید» اعلام شده بود. جمهوری آذربایجان با توجه به جنگ اوکراین و صف ارایی کشورهای اروپایی و آمریکا در برابر روسیه می کوشد با حمایتهای روسیه و ترکیه به مقابله با گسترش نفود فرانسه در منطقه قفقاز و نزدیکی این کشور به ارمنستان مقابله کند. سیاستهای استعماری فرانسه و استانداردهای دوگانه فرانسه در مواجهه با حق حاکمیت مستعمراتش پاشنه آشیل فرانسه برای به چالش کشیده شدن از سوی جمهوری آذربایجان است. تحولات پر شتاب در سطح منطقه و جهان و میزان حمایت اتحادیه اروپا از فرانسه و حمایت از پذیرش درخواست ارمنستان برای قرار گرفتن در فهرست داوطلبان عضویت در اتحادیه اروپا در سطح تنش در روابط جمهوری آذربایجان و فرانسه و پیگیری مباحث کالدونیای جدید توسط باکو به عنوان ابزار فشار، تاثیرگذار خواهد بود.
از منظر حقوقی ، با توجه به نقض گسترده حقوق اقلیت ها در جمهوری آذربایجان از جمله اقلیت های تالشی ، لزگی ، تات ، آوار و کرد و گزارش های منفی بین المللی در این خصوص و تشدید ممنوعیت های دولتی علیه اکثریت شیعیان، صلاحیت و اهلیت باکو برای پیگیری مباحث بومیان و اقلیت ها در سطوح منطقه ای و بین المللی مورد تردید جدی هست.
*مرتضی مکی ؛ پژوهشگر مسائل اروپا