برنامه های فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای حفظ و ترویج همه زبان‌ها و گویش‌های فارسی و غیرفارسی رایج در ایران

دکتر مجید طامه مدیر گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی و نویسنده کتاب «خطوط و نظام‌های نوشتاری در ایران باستان» درباره سابقه فعالیت "گروه زبان ها و گویش های ایرانی" در فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت:  «پی‌ریزی گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی درواقع به تأسیس و تشکیل فرهنگستان سوم (فرهنگستان زبان و ادب فارسی) بازمی‌گردد. در اسفند ۱۳۷۰، تشکیل دو گروه پژوهشی در فرهنگستان تصویب می‌شود: یکی گروه زبان‌های ایرانی و دیگری گروه گویش‌شناسی. گروه زبان‌های ایرانی از اردیبهشت ۱۳۷۱ کار خود را آغاز کرد. مدیریت گروه زبان‌های ایرانی با روانشاد استاد دکتر بهمن سرکاراتی بود که تا سال ۱۳۸۳ این مسئولیت را بر عهده داشتند و سپس استعفا دادند و پس از آن، استاد گرامی خانم دکتر بدرالزّمان قریب که رحمت خدا بر ایشان باد ، مدیریت گروه را به عهده گرفتند. مدیریت گروه گویش‌شناسی را هم شادروان استاد دکتر احمد تفضلی بر عهده داشتند که تا سال ۱۳۷۵ که از دنیا رفتند. پس از درگذشت دکتر تفضّلی در سال ۱۳۷۵ شادروان دکتر بهمن سرکاراتی به این سمت منصوب شدند و در پی استعفای ایشان، از ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۲ خانم دکتر قریب سرپرستی افتخاری گروه را عهده‌دار بودند و از سال ۱۳۸۳ رسماً به مدیریت گروه منصوب شدند. نام گروه گویش‌شناسی در تیرماه ۱۳۸۴ به «گویش‌های ایرانی» تغییر یافت. در سال ۱۳۸۹، دو گروه زبان‌های ایرانی و گویش‌های ایرانی در هم ادغام شدند و گروه واحدی با عنوان «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» در فرهنگستان تشکیل و شروع به فعالیت کرد. مدیریت این گروه با استاد ارجمندم جناب آقای دکتر حسن رضایی باغ‌بیدی بود که ایشان تا سال ۱۳۹۴ مدیریت گروه را بر عهده داشتند. از سال ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۹، استاد گرامی جناب آقای دکتر محمدتقی راشدمحصل مدیریت گروه را بر عهده داشتند. از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱، مدیریت گروه به آقای دکتر محمد حسن‌دوست واگذار شد. و از اسفند سال گذشته، این مسئولیت بر عهده بنده گذاشته شد. نام گروه ما، «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» نباید موجب این سوءتفاهم شود که ما به دیگر زبان‌هایی که در ایران رایج و جاری هستند اهمیت نمی‌دهیم. به واقع این‌طور نیست. ما به همه‌ی زبان‌های ایران چه جزو خانواده زبان‌های ایرانی باشند چه نباشند، مانند آذری، عربی، ارمنی، گرجی به یک اندازه اهمیت می‌دهیم. چراکه هر زبانی فی‌نفسه ارزشمند است، و زبان‌های ایران، خواه جزو خانواده زبان‌های ایرانی باشند یا نباشند، از این قاعده مستثنا نیستند.»

مدیر گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی فرهنگستان زبان و ادب فارسی افزود: «ما به همه زبان‌هایی که در پهنه‌ی ایران رایج است، در هر منطقه، به یک اندازه در فرهنگستان اهمیت می‌دهیم. برای مثال، در مجله‌مان که تحت عنوان «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» منتشر می‌شود، درباره آذری تا به حال چندین مقاله منتشر کرده‌ایم، یا چند سال قبل یک نشست یک‌روزه درباره زبان گرجی رایج در فریدون‌شهرِ اصفهان در فرهنگستان برگزار کردیم که پژوهشگران گرجی نتیجه مطالعات‌شان را در آن عرضه کردند. عنوان «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» از نگاه ما عنوانی کلی برای همه زبان‌ها و گویش‌های ایران است و مقصود از آن همه زبان‌های رایج در سرزمین ایران است. فعالیت گروه معطوف به دو بخش اصلی می‌شود: زبان‌های ایرانی پیش از اسلام و زبان‌ها و گویش‌های ایرانی پس از اسلام. درباره زبان‌های ایرانی پیش از اسلام، عمده فعالیت گروه معطوف به مطالعات لغوی و ریشه‌شناختی بوده است. آثار متفاوتی هم تا به امروز در این زمینه در فرهنگستان منتشر شده است. برای مثال می‌توانیم به «فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی» اشاره کنیم. کتاب دیگری که سه دفترش را در گروه منتشر کردیم، تحت عنوان «واژه‌نامه موضوعی زبان‌های باستانی ایران» است. در حال حاضر نیز طرح دیگری را به صورت گروهی در دست اجرا داریم تحت عنوان «فرهنگ مشترک زبان‌های ایرانی». روش کار در این فرهنگ مشترک زبان‌های ایرانی به این ترتیب است که ما یک مدخل مفروض از ایرانی باستان (ایرانی آغازین) را به عنوان مدخل اصلی قرار می‌دهیم. سپس ذیل آن، مشتقات و بازمانده‌های آن واژه را در زبان‌های ایرانیِ دوره باستان (اوستایی، فارسی باستان)، دوره میانه (برای مثال فارسی میانه، پهلوی اشکانی، سُغدی، سَکایی، خوارزمی و بلخی) و در دوره نو - علاوه بر فارسی - از زبان‌های ایرانی نو شرقی (مانند آسی و پشتو که به ترتیب در قفقاز و افغانستان رواج دارند) و از زبان‌های ایرانی نو غربی (معمولاً بلوچی و کردی) ذکر می‌کنیم. بنا به ضرورت ممکن است از گویش‌های دیگر نیز شواهدی ذکر شود (مانند وَخی، پراچی، تاتی، بیرجندی و غیره). درواقع، بخش عمده این طرح مربوط به زبان‌های پیش از اسلام است. اما درباره زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو که بخش دوم فعالیت گروه را تشکیل می‌دهد: از همان ابتدای فعالیت گروه در سال ۱۳۷۱ در فرهنگستان، به گویش‌های ایرانی توجه ویژه‌ای شده و آثار متفاوتی در طول این سال‌ها منتشر شده است. برای مثال می‌توان به «بررسی گویش فینی»، «واژه‌نامه گویش بختیاری چهارلنگ»، «نامه سیرجان» (مربوط به کرمان) و غیره اشاره کرد. به هر روی، از همان ابتدا در فرهنگستان به گویش‌ها و حفظ و ثبت و ضبط آنها توجه ویژه شده و می‌شود. با توجه به پراکندگی و تنوع بسیار زیاد گویش‌های ایرانی، هیچ نهاد یا سازمان دولتی به تنهایی —حتی فرهنگستان— قادر به پوشش کامل این حوزه نیست. بنابراین فرهنگستان تدبیری اندیشیده است تا از مشارکت خود مردم بهره ببرد؛ البته با این شرط که پژوهشگران با اصول اولیه زبان‌شناسی و روش‌های علمی گردآوری گویش‌ها آشنا باشند. راهنمای پژوهش در وبگاه فرهنگستان قرار دارد و هر پژوهشگر یا گویش‌پژوهی که علاقه‌مند به گردآوری گویش‌های ایرانی باشد می‌تواند به وبگاه مراجعه کند، راهنما را دریافت نماید و مطابق با آن، گویش مورد نظر را گردآوری کند. البته لازم است پیش از آغاز کار با ما هماهنگی‌های لازم را به عمل آورد تا از موازی‌کاری جلوگیری شود. پس از تکمیل پژوهش، اثر برای ما ارسال می‌شود و ما آن را بررسی می‌کنیم. در صورت رعایت استانداردها و معیارهای علمی، اثر مورد داوری قرار می‌گیرد و در نهایت توسط فرهنگستان به نام خودِ پژوهشگر منتشر می‌شود. ما با این رویکرد امکان بهره‌گیری از مشارکت مستقیم مردم هر منطقه را داریم و از ظرفیت‌های بومی برای حفظ و ثبت گویش‌های ایرانی بهره می‌بریم. در عین حال این امر باعث گسترش مطالعات روشمند گویشی در سراسر ایران می‌شود. فرهنگستان زبان و ادب فارسی با انتشار آثار متعدد در حوزه گویش‌های ایرانی، نشان داده که توجه به تنوع زبانی و گویشی در ایران را در اولویت قرار داده است. عناوین منتشرشده در قالب «گنجینه گویش‌های ایرانی» و سایر تک‌نگاشت‌های گویشی گواه همین است. این آثار نه تنها تنوع غنی گویش‌های ایرانی را مستند می‌کند، بلکه نشان می‌دهد فرهنگستان به همه زبان‌ها و گویش‌های فارسی و غیرفارسی رایج در ایران به طور یکسان توجه علمی دارد. رویکرد مشارکتی فرهنگستان در استفاده از ظرفیت‌های بومی نقش کلیدی در پیشبرد این طرح بزرگ داشته است. »

برخی از آثار منتشرشده گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در حوزه گویش‌های ایرانی به این ترتیب است: استان فارس ۸ دفتر شامل ۷۲ گویش؛ استان مازندران ۲ دفتر شامل ۱۶ گویش؛ استان گیلان: ۱ دفتر شامل ۷ گویش؛ استان کرمانشاه: ۱ دفتر شامل ۹ گویش؛ گویش تاتی خلخال (در آذربایجان): ۹ گویش؛ گویش‌های لری، کردی و کلهری (حاشیه زاگرس): ۱ دفتر شامل ۷ گویش؛ استان خراسان: ۱ دفتر شامل ۷ گویش؛ استان خوزستان: دفتر اول: بهبهان: شامل ۶ گویش و دفتر دوم: شوشتر: گویش شوشتری؛ استان اصفهان: ۴ دفتر شامل ۳۳ گویش.

بر اساس آمار موجود در قالب گنجینه گویش‌های ایرانی نزدیک به ۲۰۰ گویش را فرهنگستان مورد توجه قرار داده است که شامل ثبت و ضبط و تحلیل داده‌های زبانی این ۲۰۰ گویش مختلف در سراسر ایران است. این آثار نه تنها تنوع زبانی ایران را پوشش می‌دهند، بلکه پایگاهی علمی برای مطالعات آینده فراهم می‌کنند. علاوه بر کتاب‌های منتشرشده در فرهنگستان که نزدیک به ۵۰ عنوان را شامل می‌شود و داده‌های نزدیک به ۲۰۰ گویش را پوشش می‌دهد، فرهنگستان همچنین مجله تخصصی «زبان‌ها و گویش‌های ایرانی» را منتشر می‌کند که تاکنون ۱۵ شماره از آن به چاپ رسیده است. تمامی شماره‌های این مجله به صورت رایگان و با دسترسی آزاد بر روی وبگاه فرهنگستان قرار گرفته‌اند تا پژوهشگران و علاقه‌مندان بتوانند از آن‌ها بهره ببرند.