سرویس خبری گروه "فوروم 18" Forum 18 متعلق به کمیته حقوق بشر هلسینکی نوشت : در سال ۲۰۲۴، یک جامعه مذهبی شکایتی علیه آذربایجان به کمیته حقوق بشر سازمان ملل متحد (۴۷۰۶/۲۰۲۴) در مورد «محدودیت حق تجمع مذهبی» ارائه کرد. شاکیان استدلال می‌کنند که این محدودیت‌ها حقوق آنها را طبق ماده ۱۸ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (ICCPR) نقض می‌کند. کمیته حقوق بشر هنوز در این مورد تصمیمی نگرفته است. ماده ۱۸ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی شامل حق داشتن و ابراز مذهب چه به صورت فردی «یا در اجتماع با دیگران و در ملاء عام یا خصوصی» است.»
در گزارش فوروم 18 پس از تشریح مفصل برخی محدودیت ها و مقررات دولتی جمهوری آذربایجان در زمینه ثبت و فعالیت گروه های مسیحی و میسیونری نظیر "شاهدان یهوه" Jehovah's Witnessesآمده است: « کمیته دولتی امور گروه های دینی جمهوری آذربایجان معمولاً درخواست‌های جوامعی را که خوشایند این کمیته نیست، بدون پاسخ رسمی رها می‌کند؛ نه درخواست‌ها را می‌پذیرد و نه رد می‌کند. مراد علی‌اف ، وکیل مدافع، در این زمینه به Forum 18 گفت: «این رفتار کمیته دولتی امور گروه های دینی، کار این جوامع را در به چالش کشیدن این موضوع در دادگاه خیلی دشوار می‌کند، زیرا آنها هیچ مدرک و پاسخی برای اعتراض ندارند.»
در گزارش فوروم 18 همچنین آمده است: « کمیته دولتی امور گروه های دینی جمهوری آذربایجان در مورد اینکه چرا "شاهدان یهوه" نمی‌توانند یک تشکل را در جمهوری آذربایجان به ثبت برسانند تا بتوانند به طور قانونی در سراسر کشور فعالیت کنند (گروه میسیونری شاهدان یهوه بطور غیررسمی و بطور ثبت نشده در جمهوری آذربایجان فعالیت دارد و دولت ممانعتی برای آن ایجاد نمی کند)، توضیحی نمی دهد. همچنین این کمیته در مورد اینکه چرا جامعه ارتدکس گرجستانی نمی‌تواند به طور منظم از کلیسای تاریخی سنت جورج خود در کورموخی Kurmukhi در منطقه قاخ Qakh استفاده کند، پاسخی نداد.»
در گزارش فوروم 18 درباره محدودیت های ایجاد شده برای شیعیان جمهوری آذربایجان در ماه محرم گذشته آمده است: « وقتی ماه محرم مسلمانان در ۲۶ ژوئن آغاز شد، وزارت کشور و کمیته دولتی امور گروه های دینی یک دستورالعمل عمومی صادر کردند و یادآوری کردند که طبق قانون، «مراسم مذهبی فقط باید در مساجد و زیارتگاه‌ها برگزار شود». این قانون همچنین والدین را از آوردن فرزندان به مراسم عزاداری در مساجد منع کرد. خالد باقروف، وکیل مدافع، معتقد است که چنین ممنوعیت‌های عمومی باعث ایجاد عدم اطمینان قانونی و خطر سوءاستفاده می‌شود. او گفت: «اگر والدین شیعه بخواهند فرزند خود را به مراسم عاشورا بیاورند، این حق آنهاست.»
در گزارش فوروم 18 افزوده شده است:«آرزو عبدالله گل زمان، روزنامه‌نگار، در ۶ ژوئیه، روزی که معتقد بود روز عاشورا است و باید مراسم عاشورا برگزار شود، از مسجد اژدربیگ در باکو بازدید کرد. اما، یک خادم زن در این مسجد به او گفت: «دولت دیروز مراسم عاشورا برگزار کرد، امروز عاشورا ممنوع است!» خادم مسجد او را به سمت مأموران پلیس لباس شخصی بودند، اگرچه آنها خود این موضوع را انکار می کردند.»
در این گزارش در خصوص محدودیت های موجود برای جامعه سنتی اهل تسنن در جمهوری آذربایجان نیز آمده است: «محمد عبدالله اف، وبلاگ نویس ساکن روسیه، از کمبود امکانات برای نماز خواندن مسلمانان سنی در شهر زادگاهش ، شهر گنجه شکایت دارد. او می گوید «نمی‌دانم چرا، اما در کل شهر ما حتی یک مسجد هم نداریم که بتوانیم در آن نماز بخوانیم.» او گفت که «حداقل هزار نفر سنی» در گنجه زندگی می‌کنند و می‌خواهند به مسجد بروند». (توضیح مترجم: برغم وجود محدودیت ها برای اهل تسنن معمولی در جمهوری آذربایجان، گروه های وهابی تندرو با حمایت غیررسمی دولتی در مناطق مختلف جمهوری آذربایجان مراکز تجمع بزرگ دارند.)
یکی از رهبران یک جامعه غیرمسلمان به Forum 18 گفت: «وضعیت آزادی مذهبی در آذربایجان در سال‌های اخیر به طور قابل توجهی بدتر شده است. کشوری که رسماً ارزش‌های چندفرهنگی و مدارا را ترویج می‌کند، اخیراً اقداماتی انجام داده است که با این ارزش‌ها در تضاد است.»
در این گزارش در خصوص تصویب قوانین محدود کننده دین و مذهب در جمهوری آذربایجان آمده است: « طبق "قانون دین" در جمهوری آذربایجان، که توسط ماده ۵۱۵ "قانون مقررات اداری" (نقض رویه ایجاد یا اداره تشکل های مذهبی) پشتیبانی می‌شود، هرگونه اعمال آزادی دین و عقیده توسط گروهی از مردم غیرقانونی است، مگر اینکه مجوز دولتی دریافت کرده باشد. برای درخواست مجوز، یک گروه باید حداقل ۵۰ عضو موسس صلاحیتدار داشته باشد. همه بنیانگذاران گروه باید همزمان به دفتر ثبت اسناد رسمی مراجعه کنند و روند تأیید هویت هر موسس می‌تواند در مجموع چندین ساعت طول بکشد. الزام به داشتن ۵۰ عضو صلاحیتدار، عملا همه گروه های مذهبی کوچک ( از جمله هیات های مذهبی شیعی) را ممنوع می‌کند. بسیاری از مردم از ترس آزار و اذیت و انتقام رژیم حاکم، از امضای چنین درخواست‌های ثبتی می‌ترسند.
جوامع مسلمان باید زیرنظر اداره مسلمانان قفقاز تحت کنترل دولت باشند. بدون مجوز ثبت دولتی، جوامع مذهبی - و حتی گروه‌های غیررسمی از افرادی که با هم ملاقات می‌کنند - نمی‌توانند به طور قانونی وجود داشته باشند یا آزادی دین و عقیده خود را اعمال کنند. پلیس و نیروی مخفی سرویس امنیت دولتی (DTX) به بسیاری از جوامع مذهبی که تصمیم به اخذ مجوز نگرفته‌اند یا سعی در ثبت رسمی و اخذ مجوز داشته‌اند اما درخواستشان رد شده است، حمله کرده‌اند. این قانون که صدور مجوز دولت برای اعمال آزادی مذهبی و عقیده و سایر حقوق بشر را الزامی کرده است، خلاف تعهدات بین‌المللی حقوق بشری الزام‌آور جمهوری آذربایجان است.»
در این گزارش در خصوص اشراف کامل و سریع پلیس جمهوری آذربایجان درباره برگزاری هر گونه تجمع مذهبی در هر نقطه از شهرها و روستاها آمده است: « یکی از پروتستان‌ها به Forum 18 گفت که هر زمان که یک جامعه مذهبی جلسات عبادت را آغاز می‌کند، پلیس همیشه زودتر در محل حاضر می شود. مقامات می‌دانند چه کسانی و در کجا جمع می شوند! اگر مردم به هر دلیلی در هر جایی جمع شوند، مردم با پلیس تماس می‌گیرند - حتی اگر ده نفر مهمان در خانه خود داشته باشید.»
در گزارش فوروم 18 در خصوص صدور مجوز فعالیت برای گروه های دینی غیرمسلمان در جمهوری آذربایجان افزوده است: «کمیته دولتی از دسامبر ۲۰۲۰ تاکنون (جنگ دوم قراباغ تاکنون) فقط یک جامعه غیرمسلمان را ثبت کرده است. آخرین جامعه‌ای که به آن مجوز ثبت داده شد، جامعه باکوی کلیسای عیسی مسیح قدیسان آخرالزمان (که معمولاً با نام مورمون شناخته می‌شوند) در ۱۰ ژوئیه ۲۰۲۴ بود. پیش از صدور مجوز برای این جامعه، یک هیات بزرگ آذربایجانی در مارس ۲۰۲۳ از دفتر مرکزی این کلیسا در سالت لیک سیتی Salt Lake City در ایالات متحده بازدید کرده بود. در میان اعضای این هیات، صاحب نقی اف، معاون رئیس کمیته دولتی امور دینی جمهوری آذربایجان و شیخ الاسلام الله شکور پاشازاده، رئیس "اداره مسلمانان قفقاز" وابسته به دولت، حضور داشتند. دو تن از بزرگان این کلیسا نیز در ۳۰ آوریل ۲۰۲۴ با رئیس جمهور حیدر علی اف در باکو دیدار کردند. در پی این دیدار، در بیانیه‌ای که در ۲۶ ژوئیه ۲۰۲۴ از سوی این کلیسای آمریکایی در سطح بین‌المللی منتشر شد، از ثبت شعبه باکوی این کلیسا خبر داده شد. اما، هیچ ثبت رسمی برای "شاهدان یهوه" در خارج از باکو وجود ندارد!
کمیته دولتی امور گروه های دینی جمهوری آذربایجان سرانجام در سال ۲۰۱۸ جامعه "شاهدان یهوه" باکو را ثبت کرد. با این حال، این کمیته پیوسته درخواست‌های جوامع محلی، از جمله در گنجه و قاخ، را رد کرده است. شاهدان یهوه سپس سعی کردند یک سازمان ملی را ثبت کنند. این امر به آنها اجازه می‌دهد تا در هر کجای کشور فعالیت کنند. قانون دین در حال حاضر به یک جامعه محلی اجازه می‌دهد فقط در آدرس قانونی ثبت شده خود فعالیت کند. با این حال، کمیته دولتی پیوسته درخواست شاهدان یهوه برای ثبت یک سازمان ملی را رد کرده است. کمیته دولتی به شاهدان یهوه گفت که اگر آنها محل جلسات مذهبی خارج از باکو را به آنها اطلاع دهند، تضمین می‌کند که جلسات بدون مزاحمت برگزار شوند. شاهدان یهوه گفتند: "کمیته دولتی به این تعهد پایبند بوده است. اما ما هنوز از عدم ثبت ملی نگران هستیم."
به مدت یک ربع قرن، مقامات دولت جمهوری آذربایجان بارها درخواست‌های مجوز جامعه باپتیست Baptist در شهر علی آباد را رد کرده اند و پلیس بارها به جلسات آن جامعه حمله کرده و دو نفر از کشیشان آن زندانی شدند. کمیته دولتی امور گروه های دینی در باکو از ژانویه 2020 به طور محدود اجازه برگزاری جلسات عبادت این کلیسا را داده است و این کمیته اعلام کرد که "هیچ مخالفتی" با برگزاری جلسات عبادت کلیسای باپتیست Baptist به مدت دو ساعت در هر صبح شنبه ندارد. در ۱۹ ژوئن سال جاری ، دادگاه شهر نخجوان سه پروتستان از باکو و دو نفر از مردم محلی را طبق ماده ۵۱۵.۰.۲ قانون مقررات اداری («نقض قانون برگزاری جلسات مذهبی، راهپیمایی‌ها و سایر مراسم مذهبی») به دلیل برگزاری جلسات مذهبی «غیرقانونی» در یک خانه، هر کدام ۱۵۰۰ منات جریمه کرد. این مبلغ معادل حدود سه ماه دستمزد متوسط ساکنان نخجوان و دو ماه دستمزد متوسط ساکنان باکو است. »
در گزارش فوروم 18 درباره محدودیت های ایجاد شده در سال جاری برای آیین های ماه محرم در جمهوری آذربایجان آمده است: « ماه محرم امسال از ۲۶ ژوئن آغاز شد. وزارت کشور و کمیته دولتی امور گروه های دینی روز بعد دستورالعمل عمومی صادر کردند و یادآوری کردند که طبق قانون دین، «مراسم مذهبی فقط باید فقط در داخل مساجد و زیارتگاه‌ها برگزار شود». ماه محرم اغلب شاهد عزاداری خیابانی، به ویژه در خیابان های حوالی محل برگزاری مراسم عاشورا، دهمین روز ماه محرم (که امسال در ۶ ژوئیه بود، هرچند "اداره مسلمانان قفقاز " تحت کنترل دولت آن را ۵ ژوئیه تعیین کرد) است. مسلمانان شیعه، بزرگترین جامعه مذهبی در جمهوری آذربایجان، عاشورا را به عنوان روز عزاداری گرامی می‌دارند. اما، وزارت کشور و کمیته دولتی امور گروه های دینی هشدار دادند: «ما به ویژه می‌خواهیم توجه داشته باشیم که متاسفانه مواردی از بردن فرزندان خردسال توسط برخی والدین به مراسم مذهبی، از جمله جلسات عزاداری، وجود دارد. در این مورد، باید هم امنیت جسمی و هم امنیت روانی کودکان در نظر گرفته شود. از والدین می‌خواهیم که در نظر داشته باشند که شرکت فرزندان خردسال در چنین مراسم دسته جمعی نامناسب است و به ویژه نسبت به جلوگیری از موقعیت‌هایی که با قانون مغایرت دارند، حساس باشند.»
خالد باقروف، وکیل مدافع، در این باره معتقد است که چنین ممنوعیت‌های عمومی باعث ایجاد عدم اطمینان قانونی در شهروندان و بروز خطر سوءاستفاده می‌شود. او در مطلبی نوشت: «اگر یک خانواده شیعه بخواهد فرزند خود را به مراسم عاشورا بیاورد، این حق آنهاست. دولت باید به وضوح توضیح دهد که دقیقاً چه چیزی ممنوع است: مراسم عزاداری، خودزنی، سینه‌زنی؟ یا صرفاً حضور در مراسم عزاداری؟ چنین ابهامی از نظر قانونی غیرقابل قبول است.» باقروف همچنین به کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد اشاره و خاطرنشان کرد که تربیت کودکان مطابق با باورهای مذهبی والدینشان حق اساسی آنهاست.
باقروف رویکرد رژیم حاکم را «بخشی از یک سیاست سیستماتیک برای محدود کردن حقوق جامعه شیعه» توصیف کرد. وی به عزاداری عاشورا در منطقه جنوبی لنکران اشاره کرد که مقامات دولتی را نگران کرده است. با این حال، او استدلال می‌کند که این نگرانی‌های مقامات دولت جمهوری آذربایجان نقض آزادی تجمع مسالمت‌آمیز است. این وکیل مدافع گفت: «دولت در تلاش است تا آزادی تجمع را به بهانه مراسم مذهبی محدود کند. چنین رویکردهای مبهم و محدودکننده‌ای احتمالاً منجر به افزایش نظارت پلیس در مساجد و ممنوعیت ورود افراد زیر سن قانونی بدون نظارت والدین خواهد شد.»
در گزارش فوروم 18 در خصوص ممنوع شدن عملی برگزاری روز عاشورا در ماه محرم سال جاری نیز افزوده شده است: « از آنجایی که "اداره مسلمانان قفقاز" که تحت کنترل دولت است، تاریخ مراسم بزرگداشت عاشورا را ۵ جولای تعیین کرده بود، مساجد - با حمایت پلیس - عملاً مسلمانان شیعه را از برگزاری مراسم عزاداری در ۶ جولای منع کردند.
آرزو عبدالله گل زمان، روزنامه‌نگار، در ۶ جولای در فیسبوک نوشت: «بیش از ۳۰ سال از زمانی که به باکو آمده ام، همیشه در روز عاشورا به مسجد اژدربیگ می‌رفتم، اما هرگز مانند امروز متزلزل نشده بودم. در سال‌های گذشته، ورود به حیاط مسجد اژدربیگ در روز عاشورا به علت حضور زیاد مردم عملا امکان‌پذیر نبود. در سال های قبل جمعیت بسیار زیادی آنجا جمع می شدند، اما امسال در روز عاشورا، فقط مأموران پلیس در داخل و اطراف مسجد اژدربیگ گشت می‌زدند.»
دیدبان هلسینکی یک سازمان خصوصی مردم‌نهاد (ان‌جی‌او) آمریکایی است که توسط رابرت لوئیس برنستین در سال 1978 برای نظارت بر وضعیت اجرای حقوق بشر در کشورها تاسیس شده است.